In Rivierenland leggen gemeenten zelf glasvezel aan

Kees Zondag: “Op een gegeven moment hebben we het glasvezeldossier weggehaald bij het Algemeen Bestuur van de Regio. | Beeld: André Dieterman

Glasvezel = nutsvoorziening

Kees Zondag is wethouder in Zaltbommel en voorzitter van het AB/DB van de gemeenschappelijke regeling Uitvoeringsorganisatie Breedbandnetwerk Rivierenland, kortweg UBRivierenland. “Die vindt z’n oorsprong in de jaren tachtig, het tijdperk van Reagan en Thatcher. Hun neoliberale gedachtengoed heeft sindsdien de wereld compleet veranderd. Wat gebeurt er wanneer we nu in Nederland een maatschappelijk vraagstuk bij de kop hebben? Dan zoeken we een marktpartij om het op te lossen. Vervolgens gaat het mis en zitten we met de handen in het haar. We hebben namelijk de mensen en de middelen niet meer om als overheid in te grijpen en er zelf iets aan te doen. Sterker nog: het mág helemaal niet. En dan ben ik via een kleine omweg beland bij het glasvezeldossier; een nutsvoorziening wat mij betreft.”

Brussel

In 2014 bleek uit onderzoek bij bedrijven, onderwijs- zorginstellingen, de overheid en, last but not least, bij inwoners overduidelijk de behoefte aan een goede, stabiele en toekomstvaste internetverbinding. Het was zelfs noodzaak, volgens velen. Vervolgens heeft de Regio Rivierenland een marktconsultatie gedaan. Kees Zondag: “We wisten namelijk niet zo goed wat die markt nou eigenlijk wilde. Op dat moment had Ziggo coax en KPN koper – en daarmee verdienden ze nog een aardige boterham. Met veredeld knutselwerk perste KPN dan nog wat megabits per seconde uit het kopernetwerk; dat noemden ze ‘optimaliseren’. Ze gaven waarschijnlijk meer geld uit aan marketing om hun ‘ADSL’ en ‘VDSL’ aan de man te krijgen. Dat deden ze niet zozeer voor hun klanten, spreek ik cynisch. De reden was dat ze met een iets hogere snelheid voldeden, in ieder geval op papier, aan de eisen van de Europese Commissie. Die zag – en ze zagen het goed! – dat snel internet voor de hele Europese Unie een voorwaarde was voor economische groei. Zo dachten wij hier namelijk ook.

Keihard werken voor legitimatie

Anno 2022 claimt KPN ‘het glasvezelnetwerk van Nederland’ te zijn. De marketingafdeling draait nog altijd overuren, wat niet vreemd is, met buitenlandse kapers als Delta op de kust. Maar een jaar of zes geleden hielden ze de benen stil; ook Ziggo was niet te vermurwen in het buitengebied glasvezel aan te leggen. Goede raad hoeft niet altijd duur te zijn: de Regio Rivierenland, een gemeenschappelijke regeling van een tiental gemeenten, heeft namelijk financiële reserves gebruikt om zélf een projectteam op te tuigen. Het doel was duidelijk: een breedbandnetwerk aanleggen waarop alle providers – tegen vergoeding – hun diensten kunnen aanbieden. Terugkijkend kan Zondag wel enig begrip opbrengen voor de afwachtende houding van de markt: “Natuurlijk proberen bedrijven hun belangen te beschermen, zo werkt het nu eenmaal. En als gemeente moet je wel heel erg sterk in je schoenen staan om daar tegenin te gaan. Dus altijd gelegitimeerd door je inwoners, instellingen en ondernemers.

Communiceren kun je niet genoeg én niet precies genoeg doen.

Die legitimatie is trouwens niet voor altijd ‘gegeven’, daar moet je keihard aan blijven werken. Eén van de rode draden in het project was – en is dat voor UBRivierenland nog steeds – het tijdig en volledig informeren van colleges en gemeenteraden. Communiceren kun je niet genoeg én niet precies genoeg doen. Eerst legden we uit wat we gingen doen, vervolgens koppelden we onze ervaringen terug en vertelden we wat in onze ogen de volgende stap moest zijn. Voorstellen moet je kunnen onderbouwen, een planning mag geen open einde hebben, daar is het een planning voor. We hebben bijeenkomsten georganiseerd om raadsleden en ook inwoners en bedrijven bij te praten, op vlieghoogte te brengen. We hebben een uitgebreid filmpje gemaakt, folders, informatiebrieven voor wie maar wilde. Zo zijn de colleges en de raden betrokken gebleven bij het dossier, niet alleen politiek-bestuurlijk, maar ook technisch-inhoudelijk. En financieel, natuurlijk.”

Gemeenteraden in positie houden

Zondag weet nog dat iemand in het projectteam of in het Algemeen Bestuur van Regio Rivierenland een keer zei dat raadsleden niet het gevoel mochten krijgen dat ze een fuik inzwemmen. “Tja, hoe gaan we dat nou voorkomen? Het antwoord is best simpel: door het hele proces zo te organiseren dat ze daadwerkelijk niet een fuik inzwemmen. Dat ze op elk moment op basis van correcte informatie een afweging kunnen maken. Daarbij moet je ermee rekening houden dat mensen die betrokken raken in zo’n langlopend proces, als nieuwe wethouder of net gekozen raadslid, een eigen achtergrond meenemen. De één heeft het licht al lang zien branden, een ander moet je de ins en outs vanaf de basis uitleggen. Telkens weer. Hoort er allemaal bij, dus niet mauwen, gewoon doen!”

UBRivierenland laat zien dat wie bij de Europese Commissie in Brussel kan aantonen dat de markt faalt, zelf aan de slag kan.

“Op een gegeven moment hebben we het glasvezeldossier weggehaald bij het Algemeen Bestuur van de Regio. Dat hebben we vervolgens in handen gegeven van het portefeuillehouders-overleg; dat is hiervoor speciaal in het leven geroepen. Het lijkt een detail, maar dit was een heel belangrijke stap in het hele proces van informeren, draagvlak creëren, afstemmen en besluiten. Ga maar na: doordat je met de portefeuillehouders spreekt, ben je in contact met de ambtelijke organisatie. En tegelijkertijd spreek je wethouders die verantwoording moeten afleggen aan hun gemeenteraad. Zo ben je constant in contact met iedereen die ertoe doet. En in mijn hoedanigheid van voorzitter van het portefeuillehouders-overleg informeer ik het Algemeen Bestuur van de Regio Rivierenland.”

Marktfalen bestaat!

UBRivierenland laat zien dat wie bij de Europese Commissie in Brussel kan aantonen dat de markt faalt, zelf aan de slag kan. Eventuele staatssteun voor de aanleg van een glasvezelnetwerk is dan geoorloofd. En dat geldt ook voor andere collectieve ‘producten en diensten’ – of nutsvoorzieningen, zoals Kees Zondag ze graag noemt – waar marktpartijen het laten afweten omdat ze inschatten dat ze er op korte termijn niet voldoende winst mee boeken, ‘de aandeelhouder wint’.

Vanuit de ervaring van de zeven gemeenten in Rivierenland bezien zijn er werelden te winnen voor bijvoorbeeld openbaar vervoer in moeilijk bereikbare gebieden – daar wonen en werken óók mensen! – of voor één van de grootste opgaven van onze tijd, de energietransitie. Het aantonen van marktfalen bij de Europese Commissie in Brussel mag intensief, tijdrovend en soms frustrerend zijn, het blijkt een goed te bewandelen juridisch-bestuurlijke weg, geen geitenpaadje voor lobbyisten, al zijn die er kind aan huis.

Lessons learned

• De markt is niet onfeilbaar, de overheid kán en mág ondernemen – en gemeenten kunnen dat sámen doen
• Maak het doel concreet en tastbaar (‘snel en stabiel internet voor bewoners van ons buitengebied’) – en houd eraan vast
• Zorg voor urgentie (raadsleden ervaren zelf de noodzaak, interessepeiling inwoners)
• Zorg voor voldoende startkapitaal
• Zorg voor legitimatie (raden ontzorgen door tijdige, volledige en begrijpelijke informatie, gevraagd en ongevraagd). Bij elke stap in het proces altijd naar de raden; zij kunnen op elk moment hun stekker eruit trekken. Blijf inspireren met Het Grote Doel (door alle projectbetrokkenen, van bestuurders tot aan projectteamleden)
• Zorg voor zowel bestuurlijk opdrachtgeverschap als ook bestuurlijk trekker- en eigenaarschap, (zichtbare) steun en (bestuurderskracht) doorzettingsmacht (colleges tijdig en goed informeren, gevraagd en ongevraagd, ontzorg door tijdige, volledige en begrijpelijke informatie, betrek wethouders persoonlijk zodat ze zich verbinden)
• Betrek relevante ambtenaren (ontzorg door tijdige, volledige en begrijpelijke informatie, gevraagd en ongevraagd, maak gebruik van hun kennis en ervaring)
• Ken de wet (gemeentewet, Europese mededingingswet, aanbestedingswet, telecomwet…)
• Zorg onderweg voor ‘overwinningen’, ook kleine(re) geven energie
• Incasseer ‘verliezen’ en tegenslag: denk lateraal, wees creatief en gebruik innovaties
• Kies telkens een passende project- en organisatievorm – houd het simpel, elegant, overzichtelijk en betaalbaar
• Wees zorgvuldig (proces, inhoud, administratie…) en op alles voorbereid (maak scenario’s, bedenk vooraf alternatieven, bouw flexibiliteit in)
• Zorg voor een goed team (deskundig, langdurig betrokken, volhardend, creatief, optimistisch, onderling vertrouwen en respect, elkaar kritisch blijven bevragen, leider bewaakt kwaliteit en faciliteert expertise leden, goede administratieve ondersteuning) – en zorg er ook goed voor (middelen en tijd beschikbaar stellen, feedback geven, steunen, luisteren, vertrouwen geven)
• Blijf communiceren (brengen en halen, op aanvraag en op eigen initiatief, vergeet niemand, ontzorg door tijdige, volledige en begrijpelijke informatie); de verwachte/ingeschatte/ werkelijke lengte van het proces is recht evenredig met de intensiteit (niet per se de kwantiteit) van de communicatie.

Meer weten?

De totstandkoming van het glasvezelnetwerk door de Uitvoeringsorganisatie Breedbandnetwerk Rivierenland staat beschreven in een boek/magazine ‘De strijd voor het buitengebied’. Dit kun je bestellen via www.ubrivierenland.nl. Hierin staat ook wat de rol is geweest van de ministeries van BZK en EZ, waarom gekozen is voor de oprichting van de gemeenschappelijke regeling UBRivierenland, hoe je marktfalen kunt aantonen en hoe de gemeenten de financiering van de aanleg en het beheer van het glasvezelnetwerk hebben geregeld.

Hiernaast heeft de UBRivierenland samen met de Universiteit Utrecht de leergang Intergemeentelijk Ondernemerschap ontwikkeld. In deze leergang worden de lessons learned uit het breedbandproject ‘toegepast’ op nieuwe maatschappelijke uitdagingen zoals bijvoorbeeld de energietransitie.