Lessen van ‘Bodegraven’: dit kan zo weer gebeuren

De Tweede Kamer wil dat de regering meer concrete actie onderneemt om desinformatie tegen te gaan. Vandaag verschijnt toevallig een publicatie over de complottheorie in Bodegraven, die reconstrueert waar de verspreiding van desinformatie toe kan leiden.

Desinformatie aanpakken

Op dinsdag 25 maart werden twee moties aangenomen die als doel hebben om de verspreiding van desinformatie tegen te gaan. De Kamerleden Koekkoek (Volt) en Kathmann (GroenLinks-PvdA) vragen de regering om een plan op te stellen om het verspreiden van desinformatie en het plaatsen van politieke schaduwadvertenties (advertenties met ondoorzichtige politieke belangen en desinformatie) tegen te gaan. Een tweede motie van Kathmann vraagt om maximale naleving en handhaving van de regelgeving rondom grote online platforms. Nederland moet uitzoeken wat EU-lidstaten zelf kunnen doen als de Europese Commissie niet genoeg optreedt.

Complottheorie

Hoe heftig de gevolgen  van desinformatie kunnen zijn, laat ‘Bloemen op de begraafplaats’ zien. Het vandaag verschenen onderzoek heeft als ondertitel ‘De aanpak van een complottheorie in Bodegraven. En wat we daarvan kunnen leren.’ Het beschrijft hoe lokale overheden en de politie omgingen met de slachtoffers en verspreiders van een schadelijke complottheorie.

Een voormalig inwoner van Bodegraven krijgt te maken met ‘hervonden herinneringen’ aan satanistisch misbruik dat plaatsvond in de jaren tachtig. Een bekende complotdenker krijg in 2020 lucht van het verhaal, net als enkele anderen. De coronapandemie is in volle gang. De aanjagers van de complottheorie hebben kanalen en volgers waarop ze de ‘hervonden herinneringen’ verspreiden, al dan niet in combinatie met elementen uit de pandemie of het QAnon-gedachtegoed.

Donaties

Tijdens de eerste lockdown starten drie van hen een eigen Youtube-kanaal, waar al snel allerlei Telegramgroepen en -kanalen omheen ontstaan met een sterk anti-overheidssentiment. De aanjagers van de theorie ontvangen donaties van volgers voor hun werk. Op het hoogtepunt is er sprake van meer dan 100.000 views per dag van berichten in een van de centrale Telegramkanalen.

Grafrust

Al snel worden mensen in de gemeente beschuldigd en bedreigd, maar zij krijgen weinig gehoor bij de politie. Aangiftes verlopen moeizaam en de betrokkenen hebben niet altijd het gevoel serieus te worden genomen. Enkele individuele agenten merken wel op wat zich online afspeelt, maar ze krijgen dat niet op het juiste niveau geagendeerd. Pas als er door ‘enkele honderden’ mensen bloemen worden gelegd op de begraafplaats van Bodegraven, waar veronderstelde slachtoffers van de satanistische praktijken begraven zouden zijn, komt de gemeente Bodegraven-Reeuwijk in actie, vooral om de openbare orde en grafrust te bewaken.

Daarna komt de aanpak in een stroomversnelling, onder meer met een noodverordening en een civiele procedure vanuit de gemeente, om de aanjagers via een kort geding te dwingen te stoppen met hun acties. De rechter geeft de gemeente gelijk. De aanjagers moeten veel van hun uitlatingen verwijderen en ook de digitale platforms verwijderen uiteindelijk veel van de gewraakte uitingen. Daarna komt ook de opsporing en vervolging van de aanjagers en sommige volgers op stoom. Het leidt tot onvoorwaardelijke celstraffen voor de drie aanjagers.

Valselijk beschuldigd

Eind goed al goed? Nee, daarvoor is de impact te groot. Uit het onderzoek blijkt dat er in eerste instantie meer aandacht was voor ordeverstoringen en bedreigingen van bewindslieden dan voor individuele burgers die valselijk werden beschuldigd en daardoor bedreigd. Volgens de onderzoekers hadden de bedreigingen op hen ‘een welhaast traumatische impact, die tot op de dag van vandaag voortduurt’.  Pas toen er bewindslieden werden bedreigd, waaronder de burgemeester van Bodegraven-Reeuwijk en toenmalig RIVM-baas Jaap van Dissel, zagen instanties de ernst van de situatie in, wat pijnlijk was voor de onbekendere slachtoffers van de complottheorie.

Lessen

Dit kan zo weer gebeuren, vooral ten tijde van een crisis, waarschuwt Politie en Wetenschap. Het is daarom belangrijk om signalen tijdig te onderkennen en te duiden. De onderzoekers schrijven dat politie en gemeenten de kracht van sociale media beter moeten leren doorzien.

Het ontbrak politie en lokale autoriteit aan houvast, stellen de onderzoekers. Inmiddels zijn er iets meer kaders over online monitoring. Ze raden gemeenten dan ook aan om op voorhand te onderzoeken wat ze kunnen doen in het geval van bijvoorbeeld een ontluikende complottheorie, die kan leiden tot strafbare feiten of ordeverstoring.

Veel ruimte voor platforms

Een belangrijke les gaat over de rol van de digitale platforms. Die hebben nog veel te ruimte om schadelijke content te laten staan. Er bestaat inmiddels wel zoiets als de Digital Services Act (Digitaledienstenverordening, DSA), maar bijvoorbeeld Telegram valt daar nog niet onder. In Nederland is de Autoriteit Consument & Markt (ACM) de toezichthouder op naleving van de DSA. Die houdt zich echter niet met individuele gevallen bezig.

Burgers die content willen laten weghalen, kunnen naar de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) of de rechter stappen. Dat laatste bleek in Bodegraven effectiever dan het eerste. ‘Een hulpverzoek zou […] zijn afgewezen met een beroep op tekortschietende capaciteit’ schrijven de onderzoekers. Ze pleiten voor meer (financiële) middelen voor toezichthouders om hun taak te kunnen vervullen.