Linda rookt niet

De ogen van jou en mij, de ogen van de samenleving, van bestuurders en van politici gaan langzamerhand steeds verder open. En als je het door een spleetje eenmaal ziet, gaan je ogen verschrikt wagenwijd open. Ogen als schoteltjes heet dat. Ik doel op het gegeven dat in de wereld van data en technologieën fundamentele democratische waarden op het spel staan. Let wel: niet in een toekomstige wereld, maar in de huidige wereld.

De laatste paar jaar verschijnt over die teloorgang van onze waarden uit zoveel hoeken en gaten prachtig materiaal, dat een poging tot citeren eigenlijk geen optie meer is. Toch refereer ik hier graag nog even aan het al drie jaar oude rapport ‘Opwaarderen’ (Rathenau Instituut, 2017) dat stelt dat naast de gerichtheid op privacy, indringende aandacht nodig is voor autonomie, rechtvaardigheid en menselijke waardigheid. Laat ik me nu alleen even op privacy focussen. Veelbesproken boeken als ‘Je hebt wél iets te verbergen’ (Maurits Martijn & Dimitri Tokmetzis, 2016) en ‘The Age of Surveillance Capitalism’ (Shoshana Zuboff, 2018), en zeker ook de recente film ‘The Social Dilemma’ (2020) articuleren de immense en intense druk op de persoonlijke levenssfeer. Het is me wel een dingetje dus, zeg maar. Ondertussen klikken we massaal lekker door als om-het-even-welke-site ons weer eens om akkoord vraagt op de nooit gelezen voorwaarden en instellingen. Maar hoe krijg je dat dingetje nou over het voetlicht? Hoe komen we van toenemend bewustzijn tot een concrete kanteling waarin we de aantasting van onze privacy niet meer pikken, zowel in individueel gedrag als maatschappij-breed?

Ik kan me nog herinneren dat op een verjaardag het gebruikelijk was dat een glas of beker gevuld met sigaren en sigaretten op tafel stond voor de ooms en tantes. Net zo normaal als gebaksvorkjes en servetten. Maar tabak is vandaag de dag grotendeels taboe. Het eten van vlees is op weg om hetzelfde pad te bewandelen. Van elke dag een lekker stukje vlees naar tegenwoordig met elkaar toch wat minderen en biologischer naar op termijn veganisme als nieuw normaal. En suiker? Nu onderdeel van ons normale voedingspatroon, al beginnen de signalen over de nadelen hier en daar bij ons in te dalen, maar de consumptie blijft voorlopig nog op peil. Mijn beeld is dat privacy momenteel als suiker smaakt, misschien al wel wat vleesachtig proeft, maar bij lange na nog niet als tabak ruikt.

En zijn een paar patronen te ontwaren in de totstandkoming van een kanteling in maatschappelijke keuzes. Zo wordt eerst het collectief bewustzijn zeer langdurig en alsmaar aanhoudend gevoed met relevante inzichten, nieuwe feiten en spraakmakend onderzoek. Gaandeweg ontstaat er een toenemende verspreiding van kennis via de meest alledaagse media. Op een dag schrijft Linda erover, zal ik maar zeggen. In die fase van traag aanwakkerend besef zijn altijd ook activisten actief. Mensen, bewegingen, communities, die scherp aan de wind zeilen, de saillantste bevindingen uitlichten en sterk uitvergroten en met de nodige reuring te berde brengen. Een demonstratie, een uitgelokte rechtszitting, een creatief protest. Die fase raakt verweven met een volgende stadium waarin de gewone Jannen-met-de-pet zich de luxe kunnen veroorloven om mee te bewegen met deze tegenbeweging. Als een bepaald consumptiegoed niet schaars is maar in overvloed beschikbaar en bereikbaar, dan is het afzien van dat goed de nieuwe luxe. Gaandeweg wordt deze groep groter. Tenslotte breekt de laatste fase door: de gestage druppel van blijvend inzichten verspreiden, het aanhoudend activisme en nu ook de aanzwellende communicatie over het wel-genot van het niet-genieten, vervolmaakt de kanteling. Wat voorheen de gewoonte was, dat dóe je nu gewoon niet.

Terug naar privacy en die anderen waarden. Als ik het goed inschat, is de tijd van stevig activisme aangebroken. De eerste reeks signalen is er al. Om een voorbeeldje te noemen: het gedoe rond de corona-app vind ik uiterst bemoedigend. Daar lust ik wel meer van. Ik twijfel er niet aan dat over niet al te lange tijd Linda tijdens de warme hap alleen nog groente en vleesvervangers verorbert.

Eet smakelijk!

Jan van Ginkel is concerndirecteur en loco-provinciesecretaris van de provincie Zuid-Holland.