Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) is voor het maken van statistieken in hoge mate afhankelijk van ICT. De volledig in eigen huis gebouwde software stoelt in toenemende mate op open source en is deels vrij toegankelijk. Het vrijgeven van broncodes gebeurt met de nodige voorzichtigheid. Directeur ICT Bas van Essen licht toe.
Beeld: Shutterstock
Het CBS is een organisatie die doorspekt is met open data en open software. Zo biedt ’s lands grootste leverancier van statistische output zijn online database ook als open data aan. Via het Open Data Portaal kunnen gebruikers duizenden datasets bekijken of downloaden om zo zelf informatieve kaarten, tijdreeksen en indices te maken. Tot de gebruikers behoren niet alleen overheden en universiteiten, maar ook bedrijven en burgers met een gedreven interesse in statistiek.
Het CBS gebruikt waar mogelijk standaardsoftware (COTS) voor met name ondersteunende processen. De statistische software die op de markt verkrijgbaar is, is vaak niet geschikt voor de complexe toepassingen binnen het CBS. Daarom bouwt het overheidsdataknooppunt al zijn statistische software in eigen huis. Hierbij maakt het steeds meer gebruik van open source bibliotheken. Daar komen weinig andere partijen aan te pas. Voor de bouw van software voor statistische toepassingen en data-analyse gebruiken statistici wereldwijd de programmeertaal R. De code hiervan is onder licentie vrij toegankelijk. “We gebruiken veel van dit soort open source technologie en we zullen dat nog meer gaan doen”, vertelt directeur ICT Bas van Essen (foto rechts). Zo introduceerde het CBS onlangs het op open source software geënte applicatieplatform Cloud Foundry. In deze cloudomgeving testen en optimaliseren de software-engineers van het CBS hun applicaties. “Moderne cloudinfrastructuur is onmisbaar om software uit te kunnen rollen. We willen cloud enabled en open source oriented worden”, licht Van Essen de strategie van het CBS toe. “Natuurlijk heeft dat zijn tijd nodig, want zoiets doe je niet van vandaag op morgen. Maar dat gebeurt al wel voor nieuwe applicaties.” Het CBS heeft nog een flink aantal legacyproducten, geeft Van Essen aan. “Ik schat dat we nog zo’n veertig applicaties om moeten bouwen, maar dat is niet op korte termijn nodig. Dus we zijn nog niet helemaal open, maar dat is de komende twee tot drie jaar wel ons plan.”
Kamerbrief
De beleidslijn van staatssecretaris Knops (BZK/Digitale Overheid), die overheden oproept hun software te delen met de samenleving, sluit dan ook prima aan op het open source beleid van het CBS, stelt Van Essen, dat tot het hoogste directieniveau is afgetikt. “Wij hebben hetzelfde uitgangspunt als de staatssecretaris. We maken onze software open voor de maatschappij, tenzij er relevante bezwaren zijn. Met de Kamerbrief van maart hebben we ons eigen beleid weer aangescherpt. We willen als ZBO namelijk niet concurreren met marktpartijen. De brief van de staatssecretaris maakt duidelijk dat voor dit punt nog een oplossing wordt gezocht binnen het kader van de Wet Markt en Overheid. Dus we gaan er voorzichtig mee om.”
Drivers
Zelf voert het CBS drie concrete argumenten aan om de eigen software open source te maken. “De eerste”, licht Van Essen toe, “is dat we de software voor onze statistiek maken met behulp van gemeenschapsgeld. Het is wel zo eerlijk dat we daar ook iets voor terug leveren waar de maatschappij weer haar voordeel mee kan doen. Dat is een belangrijke driver. Als tweede willen we zo open mogelijk zijn over hoe onze statistiek tot stand komt. Het leesbaar en inzichtelijk maken van de software die daarbij komt kijken, past daarbij. Van alle output die we doen, is een uitgebreide beschrijving gemaakt van hoe deze tot stand is gekomen. Per situatie kijken we of we de software die erachter zit open source kunnen maken.” Argument nummer drie is vanuit HR-optiek ingegeven. Voor de data-analisten en softwareontwikkelaars die bij het CBS werken, is het aantrekkelijk om deel te nemen aan de open source community. Dat stimuleert niet alleen de ontwikkeling van medewerkers en maar biedt de organisatie de mogelijkheid een goede werkgever te zijn.
Voorwaarden
Om te bepalen welke software voor open source in aanmerking komt, heeft het CBS een beslisboom opgesteld. De software moet direct gerelateerd zijn aan het maken van statistiek, want daarmee valt ze onder de wettelijke taak van het CBS. Ook moet het een nuttig stukje software zijn om met de buitenwereld te delen, bijvoorbeeld als ook andere partijen iets dergelijks zouden willen maken om statistiek te bedrijven. De derde voorwaarde is dat software toegankelijk en geschikt moet zijn voor anderen om aan te sleutelen. “Niet alle in een R&D-situatie geschreven software is geschikt voor gebruikers als ze onvoldoende in de materie zitten”, legt Van Essen uit. “Veel van onze software is bovendien ontwikkeld voor intern gebruik. Als we denken dat het interessant is voor de maatschappij, omdat andere partijen iets met de software in kwestie kunnen, doen we er een slag overheen om de code leesbaarder te maken. En soms is onze software in het Nederlands geschreven. We vinden wel dat als we software open source aanbieden, deze in het Engels is.” In elk geval, wil Van Essen nog benadrukken, “zit er nooit vertrouwelijke informatie in de CBS-software. Moge dat duidelijk zijn, want dat zou een groot beveiligingsrisico opleveren.”
Playbook ‘Publieke Software Aanbesteden’
Stichting Kafkabrigade heeft in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties onderzoek gedaan naar de rol van open source in de huidige aanbestedingspraktijk van de overheid. De bevindingen zijn opgetekend in het playbook ‘Publieke Software Aanbesteden’.
Op 17 april 2020 verscheen de beleidsbrief van staatssecretaris Knops (BZK) waarin hij overheden oproept om de broncode van overheidssoftware actief vrij te geven en hierin een ‘Open, tenzij’ principe te hanteren. Dat er nog vele drempels en vragen zijn tussen oproep en werkelijkheid ervaart elke overheidsorganisatie.
In het playbook zijn ervaringen met en kennis over dit thema opgetekend. Met als ambitie: overheden inspireren om tot vernieuwende manieren van aanbesteden van ICT te komen.
Het playbook is een levend document. Deze eerste versie blijft voorlopig open staan voor discussie, voor aanvullingen, voor vragen en voor (betere) en aanvullende antwoorden.
Daarom is deze eerste versie beschikbaar als resultaat én als discussiedocument:
Lezen: Playbook Publieke Software Aanbesteden
Reageren: Playbook Publieke Software Aanbesteden
‘Over de drempel’
‘Over de drempel’ is een project van iBestuur, stichting Kafkabrigade en het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Doel: het stimuleren van de beeldvorming over de inzet van open source en de mogelijkheden tot flexibilisering van de aanbesteding van software.
