Zou er één rijksambtenaar zijn die niet een moment kan aanwijzen in haar of zijn loopbaan waarin zich de vraag aandiende: hoe ga ik om met de openbaarheid? Net zo min als er overheidsbeleid is waarin spanningen ontbreken, kun je als overheidsdienaar om de vraag wat openbaarheid met je doet.
Zou er één rijksambtenaar zijn die niet een moment kan aanwijzen in haar of zijn loopbaan waarin zich de vraag aandiende: hoe ga ik om met de openbaarheid? Net zo min als er overheidsbeleid is waarin spanningen ontbreken, kun je als overheidsdienaar om de vraag wat openbaarheid met je doet.
Dat heeft alles te maken met het gegeven dat overheid doet wat over is, schaarste verdeelt, als vrije krachten tekort schieten. En er dus spanning ontstaat, die onmiskenbaar de vraag uitlokt: hoe maak je over dat wat schuurt contact?
Aan Hannah Arendt, die zo prachtig over het werk van mensen kon schrijven, ontleen ik dat je bij medewerkers goed kunt zien of ze gespitst zijn op iets maken of op handelen. In het eerste geval ben je individueel aan de slag en gericht op productie, in het tweede geval beken je jezelf aan anderen. Je openbaart jezelf, schrijft ze dan, en introduceert in die context het begrip inter-esse als het vermogen om letterlijk er tussen te zijn. Oftewel, wie er niet tussen staat, zit er gauw naast.
Eind 2017 vroegen de secretarissen-generaal aan de VoorlichtingsRaad om mee te denken over de kramp die ze signaleerden rond actieve openbaarheid. In het gesprek hierover passeerden het omstreden eigene van de overheid, de betekenis van openbaar handelen en de timing van contact met het publiek. Naar voren halen, was de uitkomst. ‘Dilemmalogica’ doopten we de manier van denken om bij heikele maatschappelijke opgaven de kaarten van de borst te halen. Veronderstelling: wie zelf contact zoekt over het waarom van bemoeienis, helpt te overzien wat schuurt en wat bindt, en dan door te pakken naar denkbare perspectieven, oogst minimaal de ervaring van billijkheid. Dit is ook wel bekend als procedurele rechtvaardigheid. Het geldt ook in de privécontext natuurlijk.
In de afgelopen jaren is een stroom aan ervaringen op gang gekomen, die bewijst hoe dilemmalogica en dus actieve openbaarheid helpt om legitimiteit te versterken, draagvlak zo je wilt. Actieve openheid over wat je wel én niet doet appelleert aan basale welwillendheid. En die is groot: zo’n 80 procent van de bevolking staat loyaal ten opzichte van de overheid. Al jaren is sprake van een constante lijn. Ja, mensen zijn sceptisch over wat de overheid doet, en in mindere of meerdere mate wantrouwig. Dat is heel gezond, want wie macht heeft, heeft tegenmacht nodig. ‘Hoezo verbinding. Tegenbinding!’ noteerde ik een keer bij rechtssocioloog en staatsraad Kees Schuyt. En ja, je kunt het gesprek over de logica van overheidsbemoeienis natuurlijk aan de media overlaten, met alle medialogica van dien. Maar uit arbeidsmarktonderzoek weten we dat wie de overheid dient, houdt van powering and puzzling. Contact over wat zich rond een dilemma ontspint: eigenlijk wil je niets liever.
Guido Rijnja is adviseur communicatiebeleid bij de Rijksvoorlichtingsdienst. Meer informatie over dilemmalogica: www.communicatierijk.nl
