Plato als reisleider

The New York Times heeft er een speciale nieuwsbrief voor gemaakt, getiteld ‘At Home’. De nieuwsbrief staat vol met ideeën en suggesties over hoe we het in deze coronatijden thuis toch naar de zin kunnen hebben en inspiratie op kunnen doen. Zeker nu de herfst flink heeft ingezet, moeten ze bij The New York Times-redactie behoorlijk hun best doen om elke week wat aansprekends te verzinnen.

Net als in New York, zit uitgaan en reizen er voor ons in Nederland ook nog even niet in. Waar haal je dan je bezieling vandaan? Nou … één van mijn mooiste reizen heb ik gemaakt zonder naar buiten te gaan. En daar maak ik een tip van – speciaal voor de bestuurder in coronatijd die de overheid nog wat beter en opener wil maken.

Het vervoermiddel voor deze reis is de Politeia, ‘de Staat’ in het Oudgrieks. Het is één van de meest bekende boeken van de Griekse filosoof Plato. Het is alweer vele jaren geleden dat ik het boek las, maar ik weet nog precies waar ik zat toen ik begon te lezen, en ook waar ik zat toen ik het boek dichtklapte. Daartussenin was ik op reis. Op reis langs ideeën, dilemma’s, metaforen, stellingen, vraagstukken, gedachtenexperimenten. Alles waar Plato mij mee naartoe nam, begreep ik, maar hij liet mij telkens wat nieuws zien. Ik kwam in ruimtes in mijn eigen brein en ethisch bewustzijn waar ik nog niet of niet ver genoeg was geweest. Ik begreep Plato, maar ik vond het onvoorstelbaar dat iemand die 2400 jaar geleden leefde mij nu zo kon aanspreken. En die mij leek te begrijpen. Al Plato’s dilemma’s zijn dilemma’s van nu. Zijn denken over de staat, de politiek, maar vooral ethiek en moraliteit zijn hoogst actueel.

Nu is mijn Politeia-reis dus al weer wat jaren geleden en het boek zelf al meer dan twee millennia oud, afgelopen week kwam een uitstapje binnen die gedachtenreis weer in mijn herinneringen naar boven. We hadden het over de nieuwe strategie die we nu ontwikkelen voor de Open State Foundation. Waartoe zijn wij als stichting op aarde? Open State Foundation vindt dat de overheid open en transparant moet zijn, zodat burgers kunnen meekijken en meedoen en daarmee de democratie wordt versterkt.

Dat openheidsargument wordt door Plato prachtig beeldend gemaakt. Hij bedenkt in de Politeia het gedachtenexperiment van de onzichtbaarheid. Mensen gedragen zich op een bepaalde manier in een maatschappij in de wetenschap dat die maatschappij meekijkt met hun gedrag. Maar stel nou dat je onzichtbaar zou zijn. Wat doe je dan? Wat een briljant idee van iemand die 2400 jaar geleden leefde! Ik begon meteen mee te fantaseren met Plato. Zijn mensen intrinsiek geneigd het goede te doen of graaien ze, als niemand hen toch kan zien, in de kas of vergrijpen ze zich aan de buurvrouw? (Plato was een man en schreef vooral voor mannelijke lezers, dus in die zin is er toch wel iets veranderd in tweeduizend jaar).

De uitkomst mag je zelf bedenken en ook de fantasievolle invulling van het onzichtbaar zijn. Maar duidelijk is dat het verschil maakt. Men gedraagt zich vaak anders als anderen mee kunnen kijken. Ethischer, rekening houdend met de wil van de omgeving of het collectief. En dat schept dus meer vertrouwen bij de kijker. Een onzichtbaar mens hoeft geen verantwoording af te leggen.

De uiteindelijke conclusie van dit deel van de Politeia is volgens mij dat je de overheid moet laten runnen door mensen die óf ethisch zeer hoogstaand zijn, óf die volledig zichtbaar zijn. Nu is dat eerste (mensen met goud in het hoofd, noemt Plato die geloof ik) lastig te definiëren en realiseren. Dat tweede is, zeker in deze digitale tijden, gelukkig makkelijk te organiseren. Volledige openheid en transparantie van alles waarmee de overheid bezig is, wordt eigenlijk steeds realistischer. Een goede digitale informatiehuishouding kan gewoon open zijn voor alle meekijkers. En daarmee krijgen we dus – nu parafraseer ik Plato zeer vrij – een betere Staat.

Twee weken geleden volgden wij bij Open State Foundation nauwgezet het debat in de Tweede Kamer over de nieuwe Wet open overheid (Woo). Tegelijkertijd zijn we in gesprek met het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en anderen over het nieuwe Actieplan Open Overheid voor de komende jaren. Daarnaast ontwerpen we digitale tools om meer inzicht te krijgen in uitgaven van gemeenten en aanbestedingen van de overheid. Allemaal concrete stapjes naar een digitale open overheid, direct of indirect geïnspireerd door virtuele reisleider Plato.

Ik wens alle ibestuurders deze dagen een goed reis – en veel inspiratie om die open en transparante staat waar te maken.

Serv Wiemers is directeur van Open State Foundation