Ontbijtsessie: ‘Goed geopend is het halve werk’

Arre Zuurmond aan tafel tijdens de ontbijtsessie ‘Goed geopend. | Beeld: Erik Jansen

De prijzenwinnende LocHal is een gebouw uit 1932, waar de NS locomotieven reviseerde. Directeur-bestuurder Herman Horst van de Bibliotheek Midden-Brabant vertelde dat de prachtige locatie bijna gesloopt was voor een parkeergarage. Gelukkig werd het toch een bibliotheek en staat de LocHal tegenwoordig bekend als de huiskamer van Tilburg. Meerdere maatschappelijke en commerciële organisaties hebben hier hun thuis en iedereen kan binnenlopen.

Een mooi voorbeeld van openheid waarin de burger centraal staat, vonden regeringscommissaris Arre Zuurmond en Eppo van Nispen tot Sevenaer, ambassadeur van de maatschappelijke coalitie Over informatie gesproken. De coalitie wil de informatierelatie herstellen tussen overheid, markt en burger, waarbij de mens centraal staat in de informatiehuishouding. Vandaag vormden de heren ook de jury van de aanmoedigingsprijs Open Dossier, die werd uitgereikt door Alexandra van Huffelen, staatssecretaris Koninkrijksrelaties en Digitalisering. Vijf genomineerden hielden een pitch, gevolgd door een video (15:41) waarin collega’s meer achtergrondinformatie gaven over de verschillende projecten.

Genomineerden aanmoedigingsprijs Open Dossier

• De Provincie Zuid-Holland publiceert sinds 2017 de besluiten van de Gedeputeerde Staten een dag nadat ze zijn genomen en in begrijpelijke taal. Concerndirecteur provincie Zuid-Holland Jan van Ginkel vertelde dat het twee jaar had gekost om dat voor elkaar te krijgen, maar dat de winst groot is. Dankzij taaltraining en bewustwording schrijven bestuurders hun stukken voor de openbaarheid, waardoor weglakken achteraf nauwelijks nodig is.
• Op de website OCW in cijfers publiceert het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) betrouwbare cijfers over onderwijs, cultuur en wetenschap. Fons Dingelstad, directeur van de directie Kennis van OCW, zei dat de website laat zien hoe beleid werkt in de praktijk, en zo bijdraagt aan een samenleving die beter geïnformeerd is over het functioneren van onderwijs en wetenschap in Nederland.
• De gemeente Utrecht publiceert sinds 2015 open data, een groeiende verzameling gegevens over een scala aan gemeentelijke onderwerpen. “Onze gemeente is een voortrekker in het verschaffen van open datasets voor burgers over besluitvorming,” zei Edwin Rooke, bestuurlijk contactpersoon Gemeente Utrecht. “Daar was een cultuurverandering voor nodig, maar alles wordt nu ingericht op openbaarheid.”
• Roel Bekker is voormalig topambtenaar en emeritus hoogleraar Arbeidsverhoudingen. In zijn lange loopbaan heeft hij hetzelfde soort overheidsfalen meermaals voorbij zien komen. “Met name ICT-projecten worden aangepakt als de Sagrada Familia: het is onbekend wat er moeten worden opgeleverd, het moet wel steeds mooier en groter en nooit komt het klaar.” Dat was de inspiratie voor het geheugen van BZK, een digitaal museum waarin projecten uit het verleden dienen als lessen voor het heden, in de hoop herhaling van fouten vaker te voorkomen.
• Na de gemeenteraadsverkiezingen in 2021, besloot de gemeente Vught in het Coalitieakkoord “open, betrokken en optimistisch” verder te gaan. Daar hoorde bij het openbaar maken van alle collegevoorstellen en de onderliggende stukken. Na noeste voorbereidingen staan sinds januari van dit jaar de documenten op de gemeentewebsite. Jeroen Jonkers, projectleider Grip op Informatie (VNG Realisatie): “Bestuurders zijn zich veel meer bewust van hun publieke rol en burgers hebben meer openbaarheid.”

Roel Bekker aan tafel voor zijn pitch over ‘Het geheugen van BZK’. | Beeld: Erik Jansen

Na een korte tweestrijd kwamen de juryleden tot dezelfde winnaar, namelijk de organisatie die vanuit innerlijke overtuiging al langere tijd streeft naar transparantie en dat nadrukkelijk als een cultuurtraject ziet. Staatssecretaris Van Huffelen mocht de aanmoedigingsprijs Open Dossier overhandigen aan Van Ginkel. Zuurmond liet hem beloven dat hij de ervaringen van Zuid-Holland om te komen tot duidelijk leesbare, openbare informatie, zou delen met andere provincies.

Opener is beter

Presentator Marcel Bril bevroeg vervolgens Van Huffelen over haar visie op digitalisering en een open overheid. Zij citeerde uit de Kamerbrief die zij mede heeft ondertekend, dat digitalisering dienstbaar moet zijn aan mensen. Ze gaf aan dat het beter is om opener te zijn als overheid, dat leidt hopelijk tot meer begrip en meer vertrouwen. “Als je met gesloten ramen en deuren blijft zitten, gaan mensen denken dat er bijzondere dingen gebeuren. Vertel gewoon wat je aan het doen bent.” En: “Beslissingen in tijden van crisis moeten soms snel. Laat zien wat je hebt gekozen en waarom, dat is een dure plicht van de overheid.” Bril vroeg of meer openheid haar had geholpen in haar vorige rol als staatssecretaris Belastingdienst. Van Huffelen: “Zeker. Hoe werkten de algoritmes? Welke keuzes maakten ze? Het had enorm geholpen als er meer duidelijkheid was geweest, ook voor burgers.”

“Als je met gesloten ramen en deuren blijft zitten, gaan mensen denken dat er bijzondere dingen gebeuren.”

Bril en Van Huffelen gingen verder in op het belang van transparantie in schrijven en handelen, het vereenvoudigen van de digitale dienstverlening en de grote klus die er ligt in het digitaliseren van informatie zodat ze weer kan worden teruggevonden. Wat vond zij ervan dat niemand in de gemeenten Vught of Utrecht spijt had gehad van actieve openbaarmaking? “Een mooie conclusie wellicht, dat we niet bang hoeven zijn?” vroeg Bril. Daar was Van Huffelen het roerend mee eens. “Of je nu ambtenaar bent of politicus, je hoort je werk naar eer en geweten te doen. Je moet geen dingen stiekem willen doen, dat heeft geen zin en is contraproductief.”

Alexandra van Huffelen: “Of je nu ambtenaar bent of politicus, je hoort je werk naar eer en geweten te doen.” | Beeld: Erik Jansen

IDO: Inclusie in de bieb

Vervolgens ging zij in gesprek over het Informatiepunt Digitale Overheid (IDO) in de LocHal. Dit deed zij met de Tilburgse wethouder Oscar Dusschooten, manager van de LocHal Angelique de Kort en bibliotheekmedewerker Claudie Broeder van het IDO-team.
Bij het IDO kan iedereen terecht voor hulp en informatie over de digitale overheid. Veelgesteld zijn vragen over toeslagen, DUO, het invullen van gezondheidsverklaringen voor het CBR en, tijdens de pandemie, het installeren van de app CoronaMelder. Broeder: “Alle emoties komen dan ook voorbij. Ook echte wanhoop. Wij zijn gelukkig goed opgeleid om daarmee om te gaan.”
Dusschooten over het belang van IDO in de bieb: “Je doet ertoe, je telt mee en je doet mee. Als je dat van je inwoners verwacht, moet je dat mogelijk maken. Dat is inclusie.” Het IDO is laagdrempeliger dan een gemeente, mensen lopen er makkelijker binnen. “Daar heeft de bieb voor gezorgd,” zei Dusschooten. “De bieb is van kinds af aan een plek van vertrouwen. Het enige dat wij als gemeente kunnen doen is hen faciliteren.”

“Juist mensen die minder digitaalvaardig zijn moeten vaker een beroep doen op de overheid: denk an huisvesting, werk, energietoeslag.”

Broeder bracht naar voren dat mensen helpen weliswaar bij de bieb hoort, maar dat het IDO daardoor ook tegen privacykwesties aanloopt. “Het is niet de bedoeling dat wij iemands DigiD krijgen of persoonlijke informatie, maar soms moet dat toch. Dat zou beter of anders geregeld moeten worden. Je wilt niet per ongeluk iets verkeerd doen voor iemand.” Hulp van de gemeente zou daarin nuttig zijn. De Kort gaf aan dat het IDO ook doorverwijst naar andere hulppunten, zoals schuldhulpverlening, Taalhuis, Formulierenbrigade. Dusschooten: “Juist mensen die minder digitaalvaardig zijn moeten vaker een beroep doen op de overheid: denk aan huisvesting, werk, energietoeslag.” Van Huffelen merkte op dat het allemaal aparte loketten zijn die niet georganiseerd zijn rondom levensmomenten. “Het kost ongelofelijk veel tijd om je verhaal steeds weer te moeten doen. Dat we iets hebben als het IDO is superbelangrijk.”

Het IDO is laagdrempeliger dan een gemeente, mensen lopen er makkelijker binnen. “Daar heeft de bieb voor gezorgd,” zei wethouder Dusschooten. | Beeld: Erik Jansen

Broeder zou het IDO graag uitbreiden tot een informatieplein waar alle samenwerkingspartners een spreekuur hebben. “Dan verwijzen we door naar de volgende tafel en niet naar het volgende gebouw.” De Kort tot slot: “We moeten ons blijvend realiseren dat een grote groep mensen digitaal niet of minder vaardig is. Die groep groeit. Net als laaggeletterdheid moeten we daar aandacht voor blijven houden.”

Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding

Marcel introduceerde daarna de voorzitter van het recent opgerichte adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding, Ineke van Gent, ook burgemeester van Schiermonnikoog. In een online interview gaf zij aan dat het adviescollege vooral veel gevraagd en ongevraagd advies kan geven over openbaarheid. “Ik heb het altijd belangrijk gevonden dat er zo transparant mogelijk bestuurd wordt.” Zij hoopte “dat anderen ook uit de kramp komen waar ze nog in zitten. Hoe groter de kramp, hoe groter het wantrouwen.” Zij pleit al jaren voor meer delen en hoopt dat zwartgelakte pagina’s tot het verleden gaan horen. Het Adviescollege zal worden samengesteld door mensen van binnen en buiten de overheid.

Tot slot

De vijf genomineerden schoven aan voor het slotgesprek met Zuurmond en Van Nispen tot Sevenaer. Dekker uitte zijn zorgen over “de beetje rozige overoptimistische visie maar met grote boog lopend om de echte problematische kanten. Openbaarheid is leuk, maar er zit een serie moeilijkheden en dilemma’s bij die onbenoemd blijven.” Zoals de ICT-infrastructuur, die niet op orde is. “Veel professionals werken met ouderwetse spullen,” zei Zuurmond. En: “We denken nog te veel in papier en documenten. Zo hebben we ook geautomatiseerd. De echt radicale transformatiekansen pakken we niet. Als je bureaucratie gaat automatiseren, krijg je een geautomatiseerde bureaucratie.”

Zuurmond pleitte voor meer harmonisering in de taal van de wetgeving. “We spreken nog van ‘een document’ terwijl we informatieobject bedoelen.”

Vervolgens ging het over het belang van goed taalgebruik en het begrijpelijk kunnen uitleggen van moeilijke dingen. Rooke: “Je wilt dat iets gelijk leesbaar is. Als je collega’s het niet begrijpen, dan de burger al helemaal niet.” Van Ginkel: “Zoek ook naar aanvullende middelen. Als je alleen schriftelijk communiceert sla je de helft van de mensen over.”
Zuurmond pleitte ook voor meer harmonisering in de taal van de wetgeving. “We spreken nog van ‘een document’ terwijl we informatieobject bedoelen.”

Bekijk de video van de ontbijtsessie ‘Goed geopend’