Sophie in ’t Veld: “Waar de macht is, moet ook de tegenmacht zijn”
Voormalig Europarlementariër Sophie In ’t Veld heeft zich altijd kritisch uitgelaten over de macht van bedrijven én overheden, macht die volgens haar met de digitale revolutie van de afgelopen decennia alleen maar toegenomen is. Als we een sterk Europa willen zullen we Europese wetten moeten handhaven en tegenmacht organiseren, stelt ze in een afscheidsinterview met iBestuur. Nationale regeringsleiders ondermijnen de kracht van samenwerking en de democratie.
Na twintig jaar lid te zijn geweest van het Europees Parlement moest ze onlangs afscheid nemen van haar collega’s in Brussel. Volt België, waar ze sinds enige tijd voor uitkwam, haalde geen zetel bij de laatste verkiezingen. Ze neemt na meer dan vijftig columns in iBestuur Magazine ook afscheid als columnist. De onderwerpen die ze ter sprake zijn echter nog onverminderd actueel. In ’t Veld schreef altijd met een zekere felheid over de toenemende digitale macht en het misbruik van bevoegdheden door overheden, over data als machtsfactor en inkomstenbron, over het spanningsveld tussen veiligheid en privacy en de fundamentele rechten van internetgebruikers.
Op de dag dat we elkaar spreken is net naar buiten gekomen dat het gezichtsherkenningsbedrijf Clearview een boete van 30 miljoen euro opgelegd krijgt van de Autoriteit Persoonsgegevens. Nederlandse organisaties kunnen ook boetes verwachten, waarschuwde de AP. Dat de politie hiervan gebruikmaakt in uitzonderlijke situaties is algemeen bekend, maar het blijft gewoon illegaal, stelt In ’t Veld. “Je ziet echter dat de overheid steeds meer armslag krijgt om ook met onwettige middelen problemen aan te pakken, steeds met de nationale veiligheid als argument.”
Nationale veiligheid
Het probleem daarbij is dat nationale veiligheid niet juridisch omschreven is, zegt ze. En dus verwijzen regeringen steeds vaker naar nationale veiligheid. “Dat is exclusief nationaal terrein, daar gelden de Europese regels niet meer, bijvoorbeeld als het gaat om privacy van mensen.” Ze refereert aan het onderzoek dat het Europees Parlement destijds deed naar het gebruik van spyware, waarmee journalisten, politici en criticasters door nationale regeringen werden bespioneerd. De Europese Commissie deed er niets aan.
“Er heerst in feite straffeloosheid,” zegt ze. “Wij hebben als Europees Parlement destijds aanbevelingen gedaan, maar de Europese Commissie stelt dat dit de exclusieve bevoegdheid is van de nationale regeringen en die gaat ervan uit dat die zich wel aan de wet houden. Tja, daar zit natuurlijk het probleem. De Europese Commissie, die eigenlijk van oudsher de instantie is die de wet moet handhaven, handhaaft niet. Nationale regeringen lijken overigens ook niet meer te aanvaarden dat de Commissie een wet handhaaft. Het is iets wat er in geslopen is in de afgelopen twintig jaar.”
Handhaving ontbreekt
Ruilhandel is een bekend fenomeen in de Europese politiek. En als het gaat over het maken van beleid en wetten, is dat ook aanvaardbaar volgens In ’t Veld, dat maakt onderdeel uit van het publieke debat. “Maar onderwerpen die de rechtsstaat betreffen mogen natuurlijk nooit voorwerp van ruilhandel worden,” zegt ze. “Dan is er geen rechtszekerheid meer. Als journalisten, onafhankelijk toezichthouders of oppositieleden niet meer veilig zijn, als er geen democratische controle meer is, dan is de democratie feitelijk dood.”
Wetten die zijn aangenomen moeten gehandhaafd worden. “Ook daar past geen ruilhandel,” zegt ze. “Maar ondertussen wordt vrijwel niet meer ingegrepen. Zelfs niet op het terrein van staatssteun en mededingingsregels, wat toch traditioneel een terrein is waar de Europese Unie, of de Europese Commissie, wel degelijk strak handhaaft.”
Digital Decade onder druk
In termen van wetgeving heeft Europa het op het gebied van digitalisering de laatste jaren goede dingen gedaan, vindt Sophie in ‘Veld. Europese lidstaten krijgen in de komende jaren 13 wetten te verstouwen (NIS2, DMA, DSA, etc.). “Maar je ziet dat het steeds weer strandt op dat punt van de uitvoering en de handhaving. De wetten worden op nationaal niveau uitgevoerd en gehandhaafd. Dus is het wat mij betreft een wassen neus. Als je een Europese wet hebt, moet je gewoon Europees toezicht en Europese handhaving hebben, punt. Anders werkt het gewoon niet.”
Ze kijkt met bewondering naar de rechter in Brazilië, die Twitter blokkeerde omdat het bedrijf geen wettelijke vertegenwoordiger wilde aanstellen in het land. “We hebben hier ook de DSA. Maar wat krijgen we hier? Een waarschuwingsbrief van Thierry Breton aan het adres van Elon Musk om geen gevaarlijke inhoud te verspreiden. En dat is het dan zo ongeveer. En dat komt doordat er altijd wel ergens een lidstaat is die er belangen bij heeft.”
Nationale regels, nationale standaarden
In Europa houden nationale regeringen zich volgens In ’t Veld vast aan de illusie van nationale markten waar zij zelf de regels maken. Een totale illusie op digitaal gebied, zegt ze het. Juist doordat we zo vasthouden aan nationale regels, standaarden en fiscale regels blijven we overgeleverd aan Big Tech. “Er zijn heel veel slimme jongens en meisjes die allerlei dingen uitvinden en opstarten. Maar als zo’n scale-up gaat groeien komen ze tot de ontdekking dat er huizenhoge nationale barrières zijn. En dan heb je niet de middelen om in al die 27 lidstaten aan de wetgeving te voldoen. Dus laten ze zich wegkopen. Meestal door de Amerikanen, in toenemende mate ook door Chinezen en anderen.” Europa heeft geen techreuzen op de digitale markt. “Dus proberen we dat als Europa met wetgeving dicht te timmeren. Om Big Tech wat aan banden te leggen.”
Machtige techbedrijven
Megaboetes zijn voor de grote techbedrijven een lachertje, volgens In ’t Veld. “Dat hebben ze gewoon al ingecalculeerd.” Het wordt volgens haar moeilijk om het tij nog te keren. “Ik hoop dat een aantal nationale toezichthouders op een gegeven moment aan de bel gaat trekken en er een overkoepelend orgaan ontstaat.”
Ze is blij met de plannen van Draghi voor de interne markt om gezamenlijk te investeren in Europese bedrijven. Ze vreest echter dat er weinig van terecht gaat komen. “Er waren al eerdere voorstellen van Enrico Letta, die ook zo’n rapport had gemaakt. Nou, dat hebben de regeringsleiders naast zich neergelegd. Want die willen niet dat hun nationale koninkrijkjes worden aangetast.” Als wij echt concurrentie willen bieden aan de Elon Musk’s, de Mark Zuckerberg’s en de TikTok’s van deze wereld is dat wel hetgeen we moeten doen, zegt ze. “Dan moeten we van de interne markt ook echt één interne markt maken.”
Tegenmacht in Europa ontbreekt
Het thema democratie gaat haar aan haar hart. Kiesrecht, verkiezingen, dat is eigenlijk een vrij recent fenomeen, vertelt ze, en een onmisbaar onderdeel van de democratie. “Maar dat is niet wat de democratie uitmaakt. De kern van democratie is het inperken van de almacht. Wat we op dit moment zien gebeuren, is dat die almacht zich verzamelt in de Europese Raad van Regeringsleiders.” Achter de façade van steeds verdere Europese integratie, zijn nationale regeringsleiders eigenlijk bezig om hun eigen machtspositie te versterken, is de stelling van de voormalige Europarlementariër. Deze raad is met het Verdrag van Lissabon ingesteld, maar heeft nauwelijks of geen bevoegdheden. “Ze harken enorm veel bevoegdheden naar zich toe, zonder dat daar enige rekenschap of openbaarheid van bestuur tegenover staat. Er is geen democratische controle, geen tegenmacht. “Regeringsleiders maken daar afspraken, daar vindt de ruilhandel plaats. Terwijl ze daar helemaal geen recht op hebben. Dat recht behoort aan de Europese Commissie, de Raad van Ministers en het Europees Parlement.”
“Het is heel simpel: daar waar de macht is, moet ook de tegenmacht zijn. Nu wordt de Europese Unie steeds vaker gebruikt als een soort voorwendsel om bevoegdheden te scheppen voor nationale overheden.”
“Als je een sterk Europa wilt, dan moet je een Europa hebben wat democratisch is. Ook als het gaat over de handhaving van de wetten, ook als het gaat over de machtsverhoudingen,” besluit ze. “Dan heb je tegenmacht nodig en openbaarheid van bestuur.”
Lees ook:
