Van statisch naar dynamisch bestuur, deel 4: Data Spaces

De overgang naar een datagedreven bestuur is niet langer een keuze, maar een noodzaak. Het is een onvermijdelijke stap die overheden moeten nemen om efficiënt, relevant en duurzaam te blijven in de toekomst. De vraag is alleen hoe? In een serie van vier artikelen onderzoekt Vincent Hoek het historisch, huidig en toekomstig perspectief. In dit laatste artikel van het vierluik gaan we kijken naar de impact van Data Spaces op het dynamisch bestuur door de Nederlandse staat. Zo gaat er een wereld open voor toegang tot een meer diverse set aan gegevens, wat cruciaal is voor moderne beleidsvorming, dienstverlening en handhaving.

Data Spaces verwijzen naar virtueel gedeelde digitale omgevingen, waarbinnen gegevens uit verschillende bronnen kunnen worden samengebracht, beheerd en gedeeld, volgens bepaalde normen en standaarden, met als doel om gegevensuitwisseling te vergemakkelijken en om nieuwe waarde uit deze gegevens te halen. We hebben het hier niet over harde infrastructuur (computers waarop software applicaties draaien of clouds waarbinnen microservices draaien), maar over zachte infrastructuur (flexibele, real time controleerbare en dynamisch aanpasbare afsprakenstelsels). De techniek is hier allang rijp voor, maar het concept dateert pas uit 2017 en beleefde haar doorbraak tijdens de coronacrisis.

Data Space

De ‘Data Space’ van de International Data Spaces Association (IDSA) is een concept waarbij verschillende organisaties, of ze nu tot een staat behoren of een eenmansbedrijf zijn, hun data – onder voorwaarden – kunnen delen en samenwerken. Elke organisatie heeft zijn eigen data, die je kunt zien als hun eigen set LEGO-blokjes.

De IDSA heeft regels gemaakt, zoals de standaard manier waarop LEGO-blokjes in elkaar passen, zodat de data van verschillende organisaties veilig en efficiënt met elkaar verbonden kunnen worden. Dit maakt samenwerken veel gemakkelijker. Dat is precies het idee achter de Data Spaces van de IDSA: samenwerken aan een groter, verbonden geheel met behulp van gemeenschappelijke standaarden. De data wordt dus niet ontsloten door de vorm van de data te harmoniseren. De data worden ontsloten door de toegang tot de datasets te harmoniseren.

Big Tech is niet de boeman

De werkelijkheid ligt veel genuanceerder. Data Spaces zijn Open Source omgevingen, die mogelijk worden omdat Open Source een manier biedt om collaboratieve ontwikkeling te bevorderen. Dus geen hamer op zoek naar een spijker, maar een vraagstuk op zoek naar een pragmatische oplossing! Open source platforms stimuleren innovatie, omdat ontwikkelaars uit verschillende achtergronden kunnen samenwerken aan gemeenschappelijke doelen. De Referentie Architectuur draagt bij aan alle benodigde transparantie en veiligheid, omdat de code door iedereen kan worden bekeken en getest.

Grote techbedrijven kunnen betrokken zijn bij deze initiatieven, hun aanwezigheid hoeft de open source natuur van de projecten absoluut niet te ondermijnen. Integendeel, hun betrokkenheid kan de ontwikkeling van open source technologieën juist versnellen en valideren, terwijl ze toch bijdragen aan een ecosysteem dat open en toegankelijk blijft voor iedereen. Zo levert AWS tegenwoordig templates om snel Data Spaces op te kunnen zetten en draagt Microsoft strategisch bij aan Eclipse connectoren en de concepten voor gedistribueerde identiteiten. Grote IT bedrijven en Open Source Gemeenschappen kunnen juist uitstekend samenwerken aan gedeelde doelen, waarbij ze beiden van elkaars sterke punten profiteren.

Eigen overheidsprojecten

Tegenover deze ontwikkelingen, lijkt de staat vooralsnog op een groep eigenwijze pubers die allemaal hun eigen projecten bouwen. Ze denken niet vanuit één universele maatstaf (NGSI-LD), maar ze gebruiken elk hun eigen ratio. Hun eigen meeteenheid en systeem. De een gebruikt centimeters, de ander inches; een ander verzon zelf wel een maat. Het is dus niet gek dat het heel moeilijk is om hun projecten samen te voegen tot één geheel, omdat de stukken simpelweg niet passen. Ze kunnen niet ‘spelen’ of samenwerken zonder gemeenschappelijke filosofie.

Kansen grijpen

Terwijl de kansen voor het grijpen liggen en ook al door delen van de Staat omarmd worden. De Topsector Logistiek heeft allang een lans gebroken voor de BDI-DIL. De eHealth Data Space is inmiddels formeel aangekondigd, wat op korte termijn een wereld belooft waarbinnen staat en samenleving patiëntengegevens, live medische apparatuur data en operationele informatie uit verschillende ziekenhuizen en zorginstellingen tijdelijk zouden kunnen combineren. Als je dat doet, kun je allerlei allang erkende standaarden, elk in zijn kracht, inzetten. Denk aan ISO Standaarden, die zorgen voor internationaal erkende normen rondom kwaliteit, veiligheid en beveiliging.

Het gelijktijdig gebruik van al deze standaarden creëert een gestandaardiseerde, interoperabele en veilige Data Space, wat cruciaal is voor efficiënte gegevensuitwisseling en samenwerking binnen en tussen allerlei sectoren, maar doorbreekt de oude noties van platform- en customer ownership.
Weg van de statische aanpak (zie artikel 1), waarbij beleid jaarlijks wordt herzien, naar een overheid die desgewenst in real-time kan reageren op de inzichten die de data bieden (zoals tijdens corona). Met een Data Space benadering wordt de implementatie van de Wet open overheid (Woo) makkelijker, al blijft de transitie naar een volwaardig data-gedreven staat nog een complexe uitdaging.

Mocht de staat het concept van de gefedereerde en gedecentraliseerde Data Spaces omarmen, dan wordt deze een continu lerende en aanpassende entiteit, die in staat is tot realtime data-analyse en -integratie in elk besluitvormingsproces.

Van Natie-staat naar Markt-staat

Dit is een beweging; geen beleidsbesluit van een minister van Digitale Zaken. De wereld stopt niet.
De eindvraag van deze artikelenreeks is daarom alsnog: Politiek: wat voor staat willen wij?

Als de staat inderdaad evolueert van Natie-Staat naar Markt-Staat, zoals betoogd in het eerste artikel in dit vierluik, dan betekent dit dat de traditionele balans tussen overheidsbestuur en marktwerking wordt hervormd door invloeden die politiek neutraal zijn en hoe dan ook versnellen door de toenemende digitalisering van de wereld. Als dat waar is, dan klinkt ‘dynamisch bestuur’ alleen op het eerste gezicht aantrekkelijk. In de verkeerde handen kunnen de technische mogelijkheden ook tot een zeer onaangename maatschappij leiden. Dit zorgpunt plaatst i in het hart van het Bestuur.

Het centrale vraagstuk in informatiebeheer betreft de keuze tussen een open samenleving, gekenmerkt door vrijheid en transparantie en een gesloten samenleving, waarbij ‘macht’ zowel gecentraliseerd of gedecentraliseerd kan zijn. Deze thema’s resoneren in de hedendaagse media en debatten.

• Een open samenleving met centrale macht positioneert de overheid als innovatiegids van de samenleving, met behoud van regulering en transparantie. Als die positie echter door onbenul of bewust misbruikt wordt, kan dit leiden tot een gesloten, autoritaire samenleving, waar technologische macht de publieke stem onderdrukt en informatie afschermt: een ‘Digi-cratie, een vorm van bestuur waarbij besluitvorming en macht grotendeels in handen zijn van individuen of groepen die technologie en digitale middelen beheersen.
• Een open samenleving met gedecentraliseerde macht, zoals in lijn met ons subsidiariteitsprincipe, kan leiden tot meer lokaal zelfbestuur en burgerinitiatieven, met besluitvorming op gemeenschapsniveau, wat nu al enigszins zichtbaar is in Amsterdam. Dit zou wegen openen voor meer Open-Source ontwikkeling, participatieve democratie en samenwerkingsgebaseerde innovatie, maar gaat ten koste aan de traditionele centrale beleidsrol van de Staat. Je merkt die spanning al bij de recente Groeifonds-discussie.

Technologieën kunnen dus worden ingezet in zowel open als gesloten samenlevingen, waarbij de laatste ook de opkomst kan zien van kleinschalige gemeenschappen, die gedomineerd worden door lokale machthebbers en beperkte innovatie. Denk aan de QAnon en Trumpiaanse gemeenschappen in de Verenigde Staten, maar ook aan recente wereldwijde terreur organisaties, zoals Al Qaida.

De conclusie van deze artikelenreeks is dat ‘dynamisch bestuur’ kan variëren, afhankelijk van de mate van gewenste en realiseerbare openheid en van de mate van machtscentralisatie binnen onze samenleving. Macht en transparantie beïnvloeden elkaar, wie de media bezit, bezit het narratief en wie de algoritmen bezit, bezit de productiemiddelen. Wie de data bezit, bezit de economie.
Juist in deze context zijn Data Spaces en de gecodificeerde rechtsstaat dankzij verifieerbare claims binnen erkende Trust & Governance frameworks essentieel. Data Spaces kunnen de ruggengraat vormen van een moderne Nederlandse, data-gestuurde overheid. Veilige, gestructureerde omgevingen waar data in real-time multidisciplinair kunnen worden gedeeld en geanalyseerd zonder centraal platform en live integreerbaar met zowel Digital Twins als met Legal Engineering.

Centraliseer macht niet. Expliciteer invloed en stel verifieerbaar vertrouwen boven alles.