Maatschappelijke vraagstukken als de energietransitie vragen om beter gebruik van data en data-analysemethoden. Ook gemeenten staan voor de uitdaging om datagedreven te werken: welke databronnen en algoritmen zijn hiervoor nodig? En hoe te werken binnen juridische kaders en met aandacht voor publieke waarden?
Maatschappelijke vraagstukken als de energietransitie vragen om beter gebruik van data en data-analysemethoden
Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) ondersteunt vanuit de Data Agenda Overheid het beter onderbouwen van beleid met data via experimenten. TNO heeft in opdracht van het ministerie van BZK een experiment uitgevoerd met data-gedreven beleid samen met de gemeente Zoetermeer. Dit experiment is gericht op het beter onderbouwen van de warmtetransitie met data, door de transitie naar Aardgasvrije wijken te koppelen met sociale opgaven in een wijk. De belangrijkste lessen uit dit experiment zijn door TNO vertaald naar vier voorwaarden die belangrijk zijn voor datagedreven werken bij gemeenten:
1. Een faciliterend data ecosysteem moet worden opgezet en onderhouden
Data speelt een belangrijke rol om het energiesysteem ruimtelijk in te passen, om de volgorde waarin wijken aardgasvrij worden gemaakt te bepalen, om de wensen en mogelijke weerstand van burgers ten aanzien van de energietransitie te identificeren, en om de fysieke opgaven te koppelen aan sociale opgaven. Benodigde data is in handen van diverse gemeentelijke afdelingen en velerlei stakeholders, denk maar aan woningcorporaties, VvE’s, lokale ondernemers, burgers en lokale energie initiatieven. Het is belangrijk dat een gemeente de faciliterende infrastructuur, data-governance en samenwerkingsprocessen opzet en waarborgt zodat de uitwisseling van data en expertise in het ecosysteem kan worden gekoesterd.
2. Vraaggestuurd werken met data
In plaats van jezelf te verliezen in de grote hoeveelheid beschikbare data zonder echt te weten welke data je nodig hebt: is het effectiever om doel gericht met data te werken. Welke data is daadwerkelijk nodig voor het gericht oplossen van maatschappelijke problemen? Identificeer scherp welke besluiten gemaakt moeten worden en welke informatie hiervoor nodig is. Op basis van de benodigde en nog ontbrekende informatie voor het vormgeven van beleid kunnen heldere kennisvragen geformuleerd worden. Hiervoor is het nodig om het systeem goed in kaart te brengen en scherp te definiëren wat de belangrijkste factoren en relaties zijn. Het opzetten en onderhouden van een conceptueel causaal model kan hierbij helpen. Het inbeelden en bespreken hoe het systeem eruit ziet en wat de gevolgen kunnen zijn van beleidsinterventies helpt om kennisvragen te formuleren. Vervolgens kan een data plan opgezet worden zodat effectief, efficiënt, en verantwoord data verzameld kan worden aan de hand van de specifieke kennisvragen. Zodat het conceptueel model onderbouwd kan worden met data. Tevens helpt het conceptueel model met de bijbehorende kennisvragen, om op een later moment de inzichten uit de data beter te kunnen interpreteren en toepassen. Het identificeren van heldere kennisvragen is een essentiële voorwaarde, vóór het verzamelen van data en analyseren van data.
3. Juridisch en ethisch bewust en verantwoord
Het werken met data brengt risico’s en uitdagingen met zich mee als het gaat om data privacy, security en ethiek. Over de risico’s en impact hiervan bestaan nog onzekerheden en kennislacunes. Het experimenteren en leren is daarom belangrijk. Een gemeente is verplicht om aan de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) te voldoen als er gewerkt wordt met data, en zeker als het gaat om persoonsgegevens. Hiervoor is het nodig om helder te hebben welke mogelijke risico’s er zijn om met de data te werken zodat er maatregelen genomen kunnen worden om hier goed mee om te gaan. Ondersteunende instrumenten om deze risico’s in kaart te brengen en maatregelen vast te leggen zijn een Data Protection Impact Assessment (DPIA) en bijvoorbeeld De Ethische Data Assistent (DEDA). Het is essentieel om op tijd te beginnen met het inventariseren van de risico’s zodat maatregelen voor juridisch en ethisch verantwoord werken genomen kunnen worden.
4. Multidisciplinair en domein overschrijdend werken
Deze nieuwe manier van werken vereist uiteenlopende kennis en expertise, zoals beleid- en domeinexpertise, data science en IT expertise, en juridische kennis. Multidisciplinair werken is in verschillende fasen in het experimenteren met data nodig. Voor het opstellen van een DPIA is juridische expertise essentieel, terwijl ook domeinkennis en beleidsexpertise nodig is. Ook het formuleren van kennisvragen vergt een multidisciplinaire team van beleidsambtenaren, domeinexperts én dataonderzoekers. De energietransitie is een domein overschrijdend vraagstuk, er is een nauwe samenhang tussen het fysiek domein en het sociaal domein voor een gedragen en betaalbare energietransitie. De benodigde data komt dan ook uit diverse gemeentelijke afdelingen en van verschillende stakeholders. Samenwerking tussen verschillende afdelingen, stakeholders, en met verschillende disciplines tijdens het verzamelen van data, analyseren en visualiseren van data is belangrijk. Zodat bovenal op een efficiënte en verantwoorde manier data wordt verzameld, opgeslagen en verwerkt tot nieuwe inzichten ter ondersteuning van de besluitvorming. Een multidisciplinaire aanpak vraagt tijd, capaciteit, commitment en flexibiliteit.
Tara Geerdink, Devin Diran en Anne Fleur van Veenstra zijn werkzaam bij TNO
Verder aan de slag met data!
Meer weten over dit experiment met data-gedreven beleid? Download hier het TNO rapport Data-gedreven beleidsmodel en aanpak voor sociale opgaven in de warmtetransitie
Interesse om mee te doen aan het onderzoeksprogramma van TNO voor data-gedreven beleid dat samen met overheidsorganisaties wordt uitgevoerd? Neem contact op met: Tara Geerdink via tara.geerdink@tno.nl
