Bestaanszekerheid als belofte
Bestaanszekerheid als grondwettelijke zorg van de overheid is in crisis. Met het essay ‘Bestaanszekerheid als belofte’ roept de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) leden en partners op tot een andere aanpak voor de lange termijn. Dat vraagt ook om drastisch anders denken over de digitalisering van het sociaal domein. Stop met pleisters plakken, ruim op wat we nu hebben en ga voor een schoon informatiemodel.
Gemeenten zien het aantal huishoudens groeien dat financieel klem zit vanwege stijgende kosten, bovenop hoge lasten. Een steeds groter deel van het inkomen gaat naar basisvoorzieningen zoals wonen, boodschappen en energie. De overheid probeert met schier eindeloze compensatiemaatregelen mensen te helpen om te kunnen overleven. In het essay ‘Bestaanszekerheid als belofte’ stelt de VNG dat een dergelijke crisisaanpak beperkt houdbaar is. De overheid plakt pleisters en dat is nooit een structurele oplossing. Het moet dus anders, financieel en in de uitvoering. Mensen hebben recht op zekerheid van inkomen, werk, en een overheid die naast hen staat.
De kosten van onzekerheid
Bestaansonzekerheid raakt mensen in de essentie van hun leven en ontwricht de samenleving. Financiële onzekerheid veroorzaakt lichamelijke en psychologische klachten. Mensen stellen belangrijke keuzes in hun levensloop uit, zoals uit huis gaan, samenwonen en kinderen krijgen. Bestaansonzekerheid brengt ook grote maatschappelijke kosten met zich mee. Het is lastig om een bijdrage te leveren aan de economie, zonder een eigen vaste slaapplek. De weg naar werk vanuit een uitkering is zwaar wanneer die geplaveid is met onzekere contracten. Mensen met een arbeidsbeperking zijn volgens veel werkgevers vooral een risico op uitval door ziekte en doorlopende kosten. Ondanks structurele krapte op de arbeidsmarkt staan er nog steeds mensen langs de kant, omdat werkgevers niet langdurig kunnen of willen investeren in mensen.
De weg voorwaarts
Het goede nieuws is dat de VNG in gesprek is met maatschappelijke organisaties over de doorbraken die nodig zijn om de belofte van bestaanszekerheid waar te maken. Ook is al veel geïnvesteerd in gegevensuitwisseling en digitalisering in het sociaal domein (o.a. bij werk-, inkomen- en schuldencomponenten). Nathan Ducastel, directeur VNG Realisatie: “Diensten als de SUWI-keten en de loonaangifteketen zijn een grote verdienste van de Nederlandse overheid. Het sociaal domein heeft een impuls gegeven aan de digitale overheid, maar daarna hebben we het heel erg ingewikkeld gemaakt. Dat zie je terug in de fijnslijperij van regels, de opeenstapeling van toeslagen op toeslagen en de vele variaties in schuldenaanpak. Ons wettelijk systeem is ingewikkeld en dan wordt de ICT ook ingewikkeld. We moeten naar een duidelijker informatiemodel als basis.”
Bulk en maatwerk
Een belangrijke keuze is dan om niet alles te willen automatiseren, maar alleen “de grote stromen”, zegt Ducastel. “De gevallen of zaken die buiten die grote stromen vallen moeten door ‘echte’ mensen worden afgehandeld; ga geen supergespecialiseerde automatiseringsoplossinkjes bedenken die onuitvoerbaar zijn en waar de burger gek van wordt. Bied hulp op maat.” Een lichtend voorbeeld van ‘grote stromen automatisering’ is de kinderbijslag. “Dat gaat goed en daar moeten we vanaf blijven en van leren.”
De grote uitvoerders zijn specialisten in het verwerken van dergelijke informatiestromen en dat moet vooral zo blijven. Ducastel is hoopvol over de emancipatie van de uitvoering die in beweging is gezet, de uitvoeringstoetsen en het overheidsbrede programma Werk aan Uitvoering.
Uitzonderingen
Een andere uitdaging is dat Nederland niet van uitzonderingen houdt en die graag allemaal afgedicht wil hebben in de wet. In België laten ze zien dat het anders kan. De Kruispuntbank van de Sociale Zekerheid (KSZ) is de verwerker van persoonsgegevens in het sociaal domein. In tegenstelling tot in Nederland heeft elk begrip één betekenis.
Voor Nederland zou dit betekenen dat de begrippen zoals uitkering, verblijfsadres, inkomen, arbeidsongeschiktheid, salaris en gezin eenduidig gedefinieerd worden in een dienstencatalogus. Het gevolg is een dienstencatalogus waarin is vastgelegd wie de eigenaar is van welke authentieke bron, op welke rechtsgronden de bronhouder persoonsgegevens mag uitwisselen en met welke andere partijen. De dienstencatalogus zorgt vervolgens voor de informatiekundige bouwstenen die bijdragen aan de vernieuwde dienstverlening zoals bedoeld in het essay bestaanszekerheid.
Kraan dicht en dweilen
Ducastel: “Wat mij tijdens een recent studiebezoek aan de KSZ duidelijk werd is dit: we moeten onze huidige informatiekundige begrippen en hun componenten opnieuw definiëren met een unieke betekenis. Dan ontstaat een informatiekundig landschap waarin iedereen dezelfde taal spreekt. Dit bevordert de interoperabiliteit van gegevens.”
“We moeten de kraan dichtdraaien en gaan dweilen. Wet voor wet opschonen vanuit één informatiekundige visie en één informatiemodel. Te beginnen met de begrippen die nu de meeste verwarring veroorzaken in de uitvoering. Vervolgens die definities vastleggen en juristen, bestuurders en politici een eed laten zweren dat ze nooit meer aan nieuwe definities beginnen. Ook niet wanneer de politiek probeert hen te dwingen.”
Vier pijlers van bestaanszekerheid
- Inkomenszekerheid: inwoners hebben zekerheid op voldoende en voorspelbaar inkomen om in hun levensonderhoud te voldoen.
- Werkzekerheid: inwoners hebben de zekerheid om door betekenisvol werk en zinvolle dagbesteding mee te kunnen doen in de maatschappij.
- Menselijke maat: de overheid benadert inwoners vanuit vertrouwen en empathie en sluit aan bij de situatie van inwoners. Hiermee geven we inwoners de zekerheid dat ze gesteund worden door de overheid wanneer dat nodig is.
- Basisvoorzieningen wonen en zorg: het hebben van een plek om te wonen en goede zorg zijn basale zekerheden om te kunnen werken en leven.
