Een overheid die datagedreven werkt en stuurt krijgt te maken met nieuwe vragen en uitdagingen. En die gaan lang niet allemaal over technologie, zo blijkt uit een verkenning die VNG/KING uitvoerde.
In een samenleving die steeds meer datagedreven wordt, verandert de rol van de overheid. Hoe die rol er uit gaat zien en welke gevolgen datagedreven werken voor de lokale overheid zal hebben is nog onbekend. VNG/KING startte daarom een Verkenning Sturingsinformatie vanuit het programma Digitale Agenda 2020 en vatte de belangrijkste thema’s samen in een online magazine (zie kader). Thema’s zijn onder meer democratie en inclusie, transparantie en privacy.
“Sturingsinformatie is een groot onderwerp, het brengt van alles met zich mee”, zegt Maike Popma, organisatieadviseur Digitale Agenda bij VNG/ KING. “Niet alleen technologisch, maar vooral ook maatschappelijk, bestuurlijk en politiek. We willen met deze verkenning bestuurders daar bewust van maken en hen handreikingen bieden om lokaal de dialoog aan te gaan. Zodat zij lokaal afgewogen keuzes kunnen maken over bijvoorbeeld het gebruik en de effecten van open data.” Voor de verkenning werden gesprekken gevoerd met mensen uit (lokaal) bestuur en maatschappelijk veld. Zoals Iris Korthagen en Jelte Timmer, onderzoekers bij het Rathenau Instituut, en Jan van Ginkel, gemeentesecretaris in Zaanstad.
Data zijn niet neutraal
Open data en big data staan beide enorm in de belangstelling, ook bij de overheid. De verwachtingen zijn hooggespannen; zo wordt soms gesteld dat dankzij het goed analyseren en toepassen van big- en open data complexe maatschappelijke vraagstukken op te lossen zijn. Jelte Timmer en Iris Korthagen, onderzoekers bij het Rathenau Instituut, brengen wat realiteitszin in die belofte. Datatechnologie zit momenteel volgens hen ‘bovenin de hypecycle’. Het idee dat big data leidt tot waardevrij beleid is onjuist, stellen ze. Korthagen: “Data zijn niet neutraal. Het begint met de definitie van een probleem, want op basis daarvan ga je data verzamelen en analyseren.
Het idee dat big data leidt tot waardevrij beleid is onjuist
Hoe je een probleem definieert is een ethische en een politieke vraag. Net als welke waarde je hecht aan de uitkomsten van data-onderzoek. Data-analyse en algoritmes lijken technisch en a-politiek, maar zitten vol met hypotheses.” Bestuur en politiek zijn dus aan zet en moeten zelf gaan onderzoeken wat datagedreven besturen voor hen betekent en hoe zij dit kunnen invullen. Dat gaat duidelijk veel verder dan de vraag welke technologie men moet gebruiken.
Datagedreven sturen raakt ook belangrijke politieke en ethische thema’s zoals democratie en inclusie. Timmer: “Neem het vraagstuk van inclusie. Dat kent twee dimensies. De eerste is wie er kán deelnemen aan een slimme stad, want de ‘smart citizen’ moet technisch vaardig zijn. De tweede dimensie is of mensen wíllen deelnemen. Een slimme meter in je huis kun je nog weigeren, maar dat kan niet in de openbare ruimte. Er is geen opt-out op Stratumseind in Eindhoven. Wie wil er in een living lab leven? Dat is een belangrijke vraag voor bestuur en politiek.”
De alerte overheid
Voor Van Ginkel is het duidelijk: de overheid moet aan de slag met datagedreven werken en sturen. “De mogelijkheden en de toepassingen zijn er en nemen hand over hand toe. We kunnen het niet meer negeren en we kunnen het ons ook niet veroorloven om er niets mee te doen. Wat we er precies mee kunnen, dat weten we nog niet. Dat zijn we aan het ontdekken. Zeker is wel dat de overheid steeds meer datagedreven zal werken.” Hij voorziet een toekomst waarin de overheid door data te gebruiken zal veranderen van een reactieve in een ‘alerte overheid’. “Als je beleid formuleert op basis van data, dan kun je het beleidsproces veel beter afstemmen op de werkelijkheid en kun je het aanzienlijk versnellen. Onderzoek doen naar feiten, interventies bepalen en doen, de effecten meten en bijstellen: dat kan ongelooflijk veel sneller dan in het huidige beleidsproces. Dan worden we een alerte overheid.”
Het is zaak dat de (lokale) overheid hiermee experimenteert, stelt hij. Zoals de gemeente Zaanstad doet met onder meer het Zaans datalab. Hierin verzamelt de gemeente met partners als UWV en opleidingsinstituten data om antwoorden te vinden op complexe vraagstukken. “Door te beginnen en te doen bouw je kennis en expertise op en kan je organisatie mee ontwikkelen.” Hij vindt zelf dat het smaakt naar meer: “Als je eenmaal door een databril naar maatschappelijke vraagstukken hebt gekeken, dan kun je deze niet meer afzetten.”
Inspiratie en debat
Met de Verkenning Sturingsinformatie ondersteunt VNG/KING gemeenten bij het verkennen van datagedreven werken. Op verzoek organiseert men voor gemeenten een lokaal gesprek-op-maat.
De resultaten van de Verkenning Sturingsinformatie zijn beschikbaar in een online magazine.
Daarnaast heeft VNG/KING concrete voorbeelden gebundeld van hoe gemeenten op dit moment big en open data gebruiken.
Voor dit artikel is geput uit interviews met gemeentesecretaris Jan van Ginkel en met Iris Korthagen en Jelte Timmer van het Rathenau Instituut, die eerder verschenen op de website van Platform O.
