Waarom het openbaar maken van een broncode van belang is
De Rechtbank Gelderland oordeelde op 5 augustus jl. dat staatssecretaris Van Oostenbruggen van Financiën het verzoek tot openbaarmaking van de broncode van het BTW-systeem niet zonder meer mag weigeren. Waarom is het openbaar maken van deze broncode van belang en wat houdt de staatssecretaris tegen om dit te doen?
De Belastingdienst en het ministerie hebben zich tot nu toe fel verzet tegen openbaarmaking van de broncode. Zij vrezen dat criminelen de code zouden kunnen misbruiken om het systeem te manipuleren of belastingfraude te plegen. Ook wijzen ze op het risico dat hackers door inzage makkelijker kwetsbaarheden vinden. Daarnaast beroept de overheid zich op auteursrechten en bedrijfsgeheimen, omdat delen van de software door externe leveranciers zijn ontwikkeld.
de geschiedenis laat zien dat openbaarheid bij overheden kan leiden tot het ontdekken van rekenfouten in geautomatiseerde systemen, soms met grote financiële en juridische gevolgen. Voorbeelden daarvan zijn:
- Nederland – Toeslagenaffaire en andere Belastingdienstsystemen
Hoewel de broncode zelf daar vaak niet volledig is vrijgegeven, hebben gerechtelijke procedures en interne onderzoeken wel tot inzicht geleid in de werking van de algoritmes en beslisregels. Daarbij bleek dat sommige systemen disproportioneel streng waren en onwettige selectiecriteria gebruikten, zoals nationaliteit. Bij gedeeltelijke openbaarmaking van beslisregels kwamen fouten en discriminatoire elementen aan het licht. - Noorwegen – Uitkeringssysteem NAV
Onder druk van publieke controle werd de logica van het uitkeringssysteem gedeeltelijk openbaar. Journalisten en programmeurs ontdekten dat het systeem EU-regels over vrij verkeer verkeerd toepaste, waardoor duizenden mensen onterecht boetes kregen of uitkeringen moesten terugbetalen. - Verenigd Koninkrijk – Post Office Horizon-schandaal
Hoewel dit geen belastingstelsel was, is het een bekend voorbeeld van wat er kan gebeuren als broncode jarenlang gesloten blijft. Het Horizon-systeem voor kassaregistratie had fouten die leidden tot duizenden valse beschuldigingen van fraude tegen postmeesters. Pas toen experts onder gerechtelijk bevel toegang tot de broncode kregen, konden de fouten worden aangetoond, met enorme juridische en financiële gevolgen.
De rechter gaat er deels in mee dat het openbaar maken mogelijk gevaarlijk kan zijn, maar de staatssecretaris moet dat wel beter motiveren. Nu maakt de staatssecretaris de keus om de gehele broncode geheim te houden. “De staatssecretaris moet wel inzichtelijk maken welke uitzonderingsgrond op welk deel van de BTW/OB-broncode van toepassing is”, schrijft de rechter. “Het is aan de staatssecretaris om een nieuw besluit te nemen waarbij inzichtelijk wordt gemaakt op welk deel van de verzochte informatie welke uitzonderingsgrond van toepassing is.”
Critici zien in deze argumenten echter vooral een poging om controle van buitenaf te voorkomen. Zij stellen dat beveiliging niet gebaseerd mag zijn op geheimhouding van de werking, maar op de robuustheid van het systeem zelf. Bovendien geldt in Nederland het uitgangspunt dat overheidsinformatie in principe openbaar is, tenzij er zwaarwegende redenen zijn om dat niet te doen.
Brede maatschappelijke discussie
De zaak raakt daarmee aan een bredere maatschappelijke discussie: in hoeverre mag de overheid de digitale uitvoering van wetten afschermen van publieke controle? Het antwoord op die vraag kan grote gevolgen hebben voor de manier waarop algoritmes en automatisering in de publieke sector worden ingezet. De heroverweging door de staatssecretaris wordt dan ook met spanning gevolgd, zowel door belastingbetalers als door voorvechters van open overheid.
Voorstanders van openbaarmaking wijzen erop dat burgers en bedrijven het recht hebben te weten hoe de belasting wordt berekend. De broncode is de feitelijke vertaling van belastingwetten naar computertaal, en daarmee een essentieel onderdeel van de uitvoering van die wetten. Als de code geheim blijft, is het onmogelijk voor onafhankelijke experts, journalisten en belanghebbenden om te controleren of de berekeningen juist zijn en of er geen fouten of bevooroordeelde logica in het systeem zitten. Openbaarheid zou bovendien bijdragen aan kwaliteitsverbetering, omdat externe specialisten kunnen meedenken en bugs sneller worden opgespoord.
Lees ook:
