Wat als ze alleen nog hun vragen aan ‘Chat’ stellen?

Er heeft een serieuze normering plaatsgevonden van de leeftijd waarop het normaal is om een smartphone te bezitten of op sociale media te gaan. Tweede Kamerlid Jesse Six Dijkstra (Nieuw Sociaal Contract) wil jongeren beschermen tegen ‘kwade invloeden’ van hun online gedrag. Dat gaat Felienne Hermans, hoogleraar Vakdidactiek van de informatica aan de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam, beslist niet ver genoeg.

Samen met collega’s als Barbara Kathmann (GroenLinks-PvdA) en Hanneke van der Werf (D66) spande Six Dijkstra zich in de afgelopen twee jaar onder meer in om smartphones uit schoollokalen te weren en leeftijdscontrole voor sociale media in te voeren. De strijd is nog in volle gang. Jonge gebruikers van sociale media worden blootgesteld aan algoritmes, hun data gevoed aan AI. Techbedrijven verdienen veel geld over hun rug. Dát gevecht zal echter verder zonder hem worden gevoerd, want hij staat de komende Tweede Kamerverkiezingen niet meer op de kieslijst.

Gelukkig speelt het debat zich ook buiten de politiek af. Felienne Hermans is één van de meest uitgesproken stemmen over digitalisering en AI. In opiniestukken en haar nieuwsbrief ontmantelt ze claims van techbedrijven over generatieve AI. Wat haar betreft moeten onderwijs en onderzoek ervan gevrijwaard blijven. Al net zo kritisch is ze op ouders die pleiten voor smartphonevrij opvoeden, maar zelf wel met een smartphone in hun broekzak rondlopen. ‘Mensen zeggen te snel dat ontwikkelingen onvermijdelijk zijn. Hoezo onvermijdelijk? Ik heb net vijftien jaar tegen de smartphone op school gevochten, met succes. Magister is mijn volgende doel. Ik denk dat we daar binnen vijf jaar van af zijn. AI is next.’ Ze doet alsof ze in haar handen spuugt en wrijft ze over elkaar. Met een lach: ‘Die laatste strijd kan ik nog net voor mijn pensioen winnen.’

Mentaal welzijn

‘Laten we het kind niet met het badwater weggooien’, reageert Six Dijkstra. ‘Generatieve AI, wat ook maar een subvorm van AI is, kan op veel pekken een waardevolle toevoeging zijn. Maar het is zeker nodig dat kinderen leren om zelfstandig na te denken, zelf in bronnen te duiken, teksten te schrijven en analyseren.’

Wat zijn de consequenties van het feit dat kinderen van tien niet meer googelen, maar hun vragen aan ‘Chat’ stellen? ‘Dit gaat niet meer alleen over het ontwikkelen van kritisch denkvermogen, maar ook over mentaal welzijn,’ reageert Six Dijkstra. ‘Steeds meer kinderen gebruiken een chatbot als therapeut. Large language models zijn zo geprogrammeerd dat ze heel bevestigend werken. ‘Chat’ wordt hun nieuwe beste vriend. Daar is het niet voor bedoeld.’
‘Het gaat ten koste van gewone vriendschappen,’ vult Hermans aan. ‘Op jonge leeftijd bouw je vriendschappen op. Vrienden zeggen af en toe tegen je ‘dit is een slecht idee’ of ‘vandaag wil ik niet met jou spelen’. Daardoor leer je daarmee omgaan. Precies waar je als volwassene mee moet dealen.’

‘De rode knop’

Six Dijkstra wijst op de initiatiefnota ‘De rode knop’, die hij in april uitbracht met Don Ceder (ChristenUnie). Daarin pleiten ze onder meer voor investeringen in zogeheten derde plekken, omgevingen naast school en thuis, waar kinderen zich thuis voelen en tot ontwikkeling komen. ‘Voor steeds meer kinderen zijn online omgevingen die derde plek geworden,’ zegt hij. ‘Je hebt een fysieke plek nodig met vriendjes en mensen tegen wie je opkijkt, waar je die frictie tegenkomt die je nodig hebt om volwassen te worden.’

Hermans’ belangstelling is gewekt. ‘Waar zijn de derde plekken dan?’ vraagt ze. Six Dijkstra somt op: buurthuizen, sportverenigingen, geloofsgemeenschappen, hobbyclubs, speelpleintjes…. ‘Dit los je niet met één motie op, het gaat over het inrichten van de maatschappij volgens een wereldbeeld’, verduidelijkt hij. ‘Onderschat niet het belang van een sterke samenleving, een sterk maatschappelijk middenveld en goede plekken waar mensen terecht kunnen buiten hun werk, school en hun thuis.’

Nihilistisch terrorisme

Hij maakt zich zorgen over zogeheten nihilistisch terrorisme, dat onder minderjarigen flink zou toenemen. ‘Het fenomeen dat mensen chronisch online zijn op platforms als Discord en Telegram, elkaar opfokken met de wildste ideeën en soms dusdanig losgezongen raken van de realiteit dat ze bereid zijn tot ernstige en rechtsstaat schadende activiteiten.’
Ziet Hermans dit terug onder haar studenten? ‘Ja en nee. Studenten komen natuurlijk niet tegen mij zeggen dat ze zich hiertoe aangetrokken voelen. Maar in de informatica is dit absoluut geen nieuwe trend. Dit is de basis van alles wat Silicon Valley is. Libertair slash realistisch: “Alles moet kapot. Wij programmeren de wereld zoals hij eruit moet zien en de overheid moet zich daar vooral niet te veel mee bemoeien”. Informatica-opleidingen zijn rechtstreekse pijplijnen richting alt-right. Studenten maken er kennis met het gedachtegoed van Silicon Valley en krijgen nauwelijks vakken over ethiek en filosofie. Zo nemen ze die denkwijze over.’
‘Ik heb kunstmatige intelligentie gestudeerd en ben niet in de pijplijn naar alt-right terechtgekomen’, merkt Six Dijkstra op. Desondanks deelt hij haar zorgen over Silicon Valley en het maakbaarheidsideaal dat daar heerst.

Ontwerp van apps

Hermans geeft één dag per week les op een middelbare school, waar ze haar lessen altijd begint met een halfuur verplicht lezen op papier. ‘Dat vínden ze vervelend.’ Six Dijkstra: ‘Dat is natuurlijk wel onderdeel van het huidige tijdsgewricht. Aandacht is ontzettend versnipperd, ook bij volwassenen. De smartphone is zo geïntegreerd in ons leven. Dat maakt het moeilijk om grenzen te stellen, zeker als je jong bent.’

Al heeft dat weinig te maken met het apparaat op zich en alles met het ontwerp van de apps, zegt Hermans. ‘Het hele internet staat in principe vol met alles wat een middelbare scholier zou kunnen willen weten. We hadden in een wereld kunnen zitten waarin die smartphone daar meer voor was gemaakt, ware het niet voor late-stage capitalism dat ons liever kattenfilmpjes voorschotelt.’

Verbeteren of elimineren?

Wat kan de Nederlandse overheid doen om wat dichter naar die gedroomde wereld toe te bewegen? Six Dijkstra staat nog steeds achter het voorstel voor een ‘rode knop’ waarmee achttienjarigen eenmalig al hun digitale voetsporen zouden kunnen wissen. ‘Er is veel winst te behalen met het laagdrempelig maken van het recht op vergetelheid. Grote online platforms pretenderen voor kinderrechten te zijn. Dan kunnen we dit best aanjagen.’ Hermans kijkt er iets anders tegenaan. ‘Je hebt een systeem dat inherent slecht is en daar probeer je iets op te leggen om het beter te maken.’

Als voorbeeld van de inherente slechtheid van een bedrijf als Meta beschrijft ze de Instagram-advertentiecategorie ‘15- tot 17-jarige meisjes die onzeker zijn’. Hoe weet Instagram dat deze meisjes onzeker zijn? Omdat ze een selfie hebben geüpload en daarna weer verwijderd. Dat maakt ze volgens Meta een interessante doelgroep voor producenten van bijvoorbeeld huidverzorging en make-up. Hermans: ‘Met zo’n bedrijf wil ik niets te maken hebben. Mensen moeten er af. Dat is het minder fijne verhaal dat we moeten vertellen. Ze moeten begrijpen dat er fascisten aan de macht zijn in Amerika en dat dit regime helemaal verweven is met de techwereld. Alle techbazen stonden op de eerste rij bij de inauguratie van Donald Trump. Allemaal dingen ze naar zijn gunsten. Iedere seconde die je op Instagram zit, draag je eraan bij.’

Fascisme?

Tot dan toe zijn ze het redelijk met elkaar eens, maar nu neemt de politicus in Six Dijkstra de overhand. ‘Ik ben wat voorzichtiger met de term fascisme. Dat is een hoge lat. Het is een feit dat de rechtsstaat in Amerika zwaar onder druk staat, maar lang niet alle techbedrijven hebben een lange termijnplan om de rechtsstaat omver te werpen. Ze worden primair gedreven door winstbejag. Dat doen ze door zo gericht mogelijk advertenties te tonen, bijvoorbeeld aan kwetsbare minderjarigen. Het is goed om die twee zaken los van elkaar te zien.’
Hermans: ‘Voor sommigen, zoals Peter Thiel van Palantir of Elon Musk van X, is het een hoofddoel, voor anderen bijvangst, onvermijdelijk als je heel veel geld wilt verdienen. Het resultaat is hetzelfde.’

Dit artikel is gepubliceerd in iBestuur Magazine #56 van oktober 2025
Nog geen (gratis) abonnement? Klik HIER

Lees ook:

• Europese landen maken zich hard voor online kinderrechten – iBestuur
• Kabinet terughoudend als het gaat om bescherming jongeren op sociale media – iBestuur
• Kabinet wil Europese leeftijdsnorm voor gebruik sociale media – iBestuur