‘We laten het een beetje door de vingers glippen’

Commisievoorzitter Kathalijne Buitenweg: “We zullen misschien wel pijnlijke momentjes voor onszelf blootleggen, maar daar moeten we niet bang voor zijn.” Beeld: De Beeldredaktie

Met het instellen van een onderzoekscommissie krijgen de twee parlementariërs erkenning voor die stelling en mogen ze mede op zoek naar mogelijke oplossingen. De commissie is inmiddels begonnen met een oriëntatiefase die loopt tot eind dit jaar en die onder meer zal bestaan uit gesprekken met wetenschappers en praktijkdeskundigen, literatuurverkenning en het maken van een overzicht dat inzicht moet opleveren in de wijze waarop op dit moment de beleidsdossiers over digitalisering door de Kamer worden behandeld en besproken. Daarnaast komt er een internationale vergelijking met de manier waarop in andere landen parlementen digitale onderwerpen aanpakken. Commisievoorzitter Kathalijne Buitenweg: “We zullen misschien wel pijnlijke momentjes voor onszelf blootleggen, maar daar moeten we niet bang voor zijn. We gaan kijken naar wat er nou eigenlijk misgaat bij het onderwerp digitalisering. Als Tweede Kamer staan we erbij en kijken we ernaar en we laten het een beetje door de vingers glippen. De vraag is: hebben wij voldoende kennis en kunnen we voldoende sturing geven? Nou dat voelen we niet zo!” Volgens Kees Verhoeven komen er veel signalen vanuit de samenleving dat de Tweede Kamer op het punt van digitalisering achterloopt.”Dat blijkt uit de reacties van mensen uit het bedrijfsleven, de wetenschap en maatschappelijke organisaties die nadrukkelijk hun bezorgdheid uiten over het feit dat de Tweede Kamer de greep op digitale onderwerpen dreigt kwijt te raken.” Jan Middendorp: “Het gaat er ook om hoe we meer grip kunnen krijgen en hoe we gaan voorkomen dat digialisering ons ‘overkomt’.”

Prioriteit

Buitenweg: “Hebben we voldoende regels voor zaken als gezichtsherkenning, deepfakes, kunstmatige intelligentie en nieuwe dingen op het gebied van digitalisering die zich steeds meer aandienen en die zich over het terrein van meerdere ministeries uitstrekken? Wie zorgt er dan voor – als we nog steeds alles per ministeriële commissie behandelen – dat er geen dingen tussen wal en schip raken? Het is een ontzettend moeilijk onderwerp. Voor weinig Kamerleden is het echt prioriteit. Ik ben bijvoorbeeld zelf woordvoerder voor Justitie en Veiligheid en in dat kader kom ik zoiets als gezichtsherkenning natuurlijk ook tegen, maar ik moet mijn tijd ook verdelen over andere zaken zoals de politie, het drugsbeleid en de rechtspraak om maar wat te noemen. Zo geldt dat ook voor mijn collega’s van de andere fracties in de kamer. Echt specifieke kennis over de vele valkuilen en mogelijkheden van digitalisering hebben maar weinig Kamerleden. Bij iedereen komt het wel op het bordje, maar het gaat er ook heel snel weer af.”

In de wandelgangen van de Tweede Kamer gaat de grap dat wanneer de Kamer unaniem met iets heeft ingestemd het gaat om een open deur of omdat ze denken dat het geen kwaad kan. Met welke van de twee mogelijkheden hebben we hier te maken? Buitenweg grinnikt om het cynisme van de vraag. “Een open deur is misschien als je zegt: we hebben het eigenlijk onvoldoende in de vingers. Maar hoe het dan wél moet is echt een institutionele vraag en daar heb ik nu echt nog geen antwoord op. Je kunt daarbij aan van alles denken, van de manier waarop de Kamer bijvoorbeeld een commissie over Europa heeft tot aan voorbeelden uit andere landen die misschien heel bruikbaar zijn voor ons. Alles is wat ons als onderzoekscommissie betreft open en bespreekbaar. De Europese dimensie is ook heel erg belangrijk. Wat er in Brussel aan beleid wordt ontwikkeld op dit punt is ook erg interessant voor ons onderzoek. Ook daar speelt de vraag wie regelt wat. Wat doe je nationaal, wat Europees en wat wereldwijd. Als je bijvoorbeeld kijkt naar de ontwikkelingen rondom de AVG dan zie je dat die verordening zich inmiddels heeft ontwikkeld tot een wereldwijde standaard voor de omgang met persoonlijke data.”

Samenhang

Volgens het onderzoeksvoorstel voor het Parlementair Onderzoek Digitale Toekomst is het hoofddoel ‘te komen tot betere handvatten voor de Tweede Kamer om te sturen op gewenste en bij te sturen op ongewenste ontwikkelingen als gevolg van digitale innovatie’. Is het dan zo dat de Tweede Kamer op dit moment niet in staat is om gefundeerde beleidsbesluiten te nemen als het over digitalisering gaat? Buitenweg:”Dat niet zozeer, maar het is wel zo dat er onvoldoende samenhang is bij de besluitvorming. Zo denk ik bijvoorbeeld dat een vrij losjes genomen besluit over Syri – dat ook gaat over de vraag of het verzamelen van allerlei gegevens met het doel om te kijken welke mensen potentiële fraudeurs zouden kunnen zijn wel of niet een geoorloofd mechanisme is – nu minder snel genomen zou worden. We zijn er inmiddels achter gekomen dat er samenhang en kennis ontbreekt bij dat soort besluitvorming.” Verhoeven: “De discussie over 5G wordt in verschillende Kamercommissies gevoerd; in de commisie voor Economische Zaken, Justitie en in de commissie voor Binnenlandse Zaken. Allemaal vanuit specifieke invalshoeken in een dossier waarin het juist gaat om samenhang.” Jan Middendorp: “We gaan vooral op zoek naar een antwoord op de vraag of bijvoorbeeld kunstmatige intelligentie als onderwerp goed via de huidige manier van werken in de Tweede Kamer kan worden behandeld en hoe je dat beter kunt doen. Hebben we genoeg kennis en hoe kunnen we daar grip op krijgen?”

Wie moet wanneer wat doen en op welke wijze moeten wij ons als parlement organiseren om het goed te doen?

Hoe groot is eigenlijk de kans dat er op korte termijn ook een tijdelijke onderzoekscommissie voor het klimaat wordt ingesteld? Ook daar gaat het over een complex onderwerp dat zich niet binnen de kaders van één departement laat vangen. Middendorp: ”Wat voor digitalisering geldt, geldt ook voor klimaatvraagstukken. De Kamer heeft nu al mechanismen om dat soort ministerieoverstijgende zaken aan te pakken, maar het is belangrijk dat we ook op zoek gaan naar andere en nieuwe wegen om dat proces te verbeteren. Buitenweg: “Klimaat speelt ook heel erg breed, maar ik heb het idee dat we op dat onderwerp Kamerbreed wél weten wat we kunnen doen en aan welke knoppen we kunnen draaien. Er zijn heel veel mensen in huis met kennis van zaken en er circuleren heel veel voorstellen. Je ziet bijvoorbeeld dat er al een minister is van Economische Zaken en Klimaat, dus op dat punt is er veel meer focus bij de Kamer en ook bij de regering.”

Huiswerk

Het onderzoek van de tijdelijke commissie richt zich op ‘het identificeren van vraagstukken voor de nabije toekomst en de rol die de Kamer hierin kan spelen’. Dat heeft iets weg van een schilder op zoek naar een model, terwijl er toch de nodige stukken liggen waarin al veel vraagstukken zijn geïdentificeerd. Zo zijn er rapporten van de Algemene Rekenkamer, de Ombudsman, De WRR, het Rathenau Instituut, de commissie Elias, de Raad van State en ambtelijke adviezen, zoals die van het rapport ‘Maak Waar’ van de studiegroep Informatiesamenleving en Overheid. Het is nog maar een greep uit de stapel. Is het probleem eigenlijk al niet helder geïdentificeerd? Buitenweg: “Dat huiswerk hebben wij natuurlijk ook al gedaan, maar de vraag is: aan welke Kamercommissie of aan welke minister zijn al die analyses en inzichten gericht? Wíe wordt geacht wát op te pakken? Dat is precies het probleem waar we het over moeten hebben. We weten allemaal dat er kaders gesteld moeten worden, bijvoorbeeld voor het gebruik van algoritmes, zoals bepleit door collega Middendorp, en we moeten kijken naar het mededingingsbeleid ten aanzien van de grote techbedrijven, zoals collega Verhoeven aan de orde stelt. Het punt is dat we niet scherp hebben hoe je daar op een gecoördineerde manier mee aan de slag moet. Wie moet wanneer wat doen en op welke wijze moeten wij ons als parlement organiseren om het goed te doen? Als we het houden zoals we het nu doen is er vaak te weinig urgentie, is er vaak te weinig kennis en zit er te weinig coherentie in het beleid. Dat hebben we Kamerbreed vastgesteld, maar hoe het dan wel moet dat weten we niet. We hebben te maken met oude structuren waarbij je je moet afvragen of die nog wel passen bij het beantwoorden van vragen van deze tijd.” Middendorp: “Het is niet zo dat de hele Kamer niet meer voldoet, maar er ligt een aantal uitdagingen die, als het om digitalisering gaat, niet zijn voorzien toen honderdzeventig jaar geleden de werkwijze van het parlement werd bedacht.”

Tijdelijke commissie Digitale Toekomst

Vlak voor het zomerreces besloot de Tweede Kamer unaniem een Tijdelijke commissie Digitale Toekomst in te stellen. De commissie moet uitzoeken hoe de kamer zich beter kan organiseren om beter sturing te kunnen geven aan de digitale ontwikkelingen. Volgens het instellingsbesluit ‘heeft digitalisering grote gevolgen voor de samenleving, waaronder werkgelegenheid, veiligheid, de democratie en de verhouding tussen burgers onderling en tussen burger en overheid. Daarom is het van groot belang dat het parlement kaders geeft, ontwikkelingen stimuleert en grenzen trekt’. De commissie bestaat uit Kathalijne Buitenweg (GroenLinks) voorzitter, Verhoeven (D66), Middendorp (VVD), Van Dam (CDA), Van Otterloo (50Plus), Azarkan (DENK) en Van Weerdenburg (PVV). Het is de bedoeling dat de commissie volgend jaar april zijn eindrapport uitbrengt.

Dit artikel staat ook in iBestuur magazine 32