Verbreding van het aantal deelnemers, van ontsloten data, van dwarsverbanden tussen die data en van waardevolle inzichten. Dat is de voortgang die de "City Deal Zicht op Ondermijning":https://agendastad.nl/citydeal/zicht-op-ondermijning/ het afgelopen jaar heeft geboekt. Het project duurt tot en met juni 2021, maar de kans op een vervolg is ‘bijzonder groot’. “Het ministerie van BZK vindt het een belangrijk project. Het toont aan dat je beleid kunt finetunen door gericht data in te zetten.”
Twee jaar kostte het Marc Noordhoek en Toine Dam om een felbegeerd databestand te kunnen gebruiken: dat van de Financial Intelligence Unit (FIU). Noordhoek is trekker namens opdrachtgever BZK, Dam is landelijk projectleider namens opdrachtnemer ICTU. De FIU is de Nederlandse dienst waar bedrijven ongebruikelijke financiële transacties moeten melden. De FIU-informatie wordt de komende tijd verder geanalyseerd en toegevoegd aan het dashboard Zicht op Ondermijning. Het dashboard is eind vorig jaar opgeleverd en wordt continu aangevuld met data en nieuwe inzichten.
De FIU-data vormen een belangrijke toevoeging aan wat de City Deal Zicht op Ondermijning al had, Noordhoek: “Met de FIU-gegevens kun je signaleren en onderbouwen of er correlaties bestaan tussen verdachte financiële transacties en drugshandel of vastgoedfraude.”
Grootste facilitator
Want dat sluit naadloos aan bij het doel waarvoor de City Deal Zicht op Ondermijning in 2017 is opgericht: zicht krijgen op ondermijnende criminaliteit (zie kader). Aan de City Deal nemen (inmiddels) veertien gemeenten deel, drie ministeries, Belastingdienst, Openbaar Ministerie, politie en CBS. Noordhoek: “Volgens onderzoekers is de overheid mogelijk de grootste facilitator van de onderwereld. We maken als overheid regels die voor iedereen gelden, óók voor criminelen. Door zich als bedrijf of stichting te registeren kunnen ze hun activiteiten verhullen. De instroom van ‘fout geld’ kan er vervolgens ook toe bijdragen dat huizenprijzen stijgen of jongeren de criminaliteit in worden gezogen. Daartegen wil je de maatschappij weerbaar maken.”
Eerste doelstelling van het project is om bij te dragen aan het verbeteren van de preventieve aanpak van ondermijnende criminaliteit door inzicht te krijgen in onderliggende patronen. Noordhoek: “We willen het vestigingsklimaat voor criminelen verslechteren.” Afgeleid daarvan is de tweede doelstelling: onderzoeken waar de grenzen en mogelijkheden van datagebruik liggen, zodat data op een legitieme en effectieve manier kunnen worden ingezet.
Hennepkwekerijen
Dam en Noordhoek noemen de methodologie die de City Deal Zicht op Ondermijning heeft ontwikkeld ‘uniek’. Het onderscheidende eraan is dat ze vraaggestuurd is. Noordhoek: “Het zijn niet de datascientists die de analyses bedenken, maar onze projectleiders, samen met hun achterban en collega’s van de Regionaal Informatie- en Expertise Centra (RIEC’s); mensen uit de praktijk. Zij spreken over fenomenen die ze in hun gemeente of regio signaleren en toetsen onderling of dat vaker voorkomt. Gebruikmakend van een agile-werkwijze pellen we de vraag tot de kern toe af. In overleg met het CBS kijken we welke data nodig zijn om antwoord te krijgen.”
Een van die projectleiders is Rianne van Lomm, manager Integrale Veiligheidszorg van de gemeente Eindhoven. Zij vertegenwoordigt de vijf grootste gemeenten in Brabant (B5). “Samen met Utrecht hebben wij ons gericht op het thema drugscriminaliteit. Hennepkwekerijen blijken vaak in een bepaald soort panden te zitten, met een bepaald type bewoner. Als gemeenten mogen wij bestanden over panden en over bewoners niet met elkaar combineren. Het CBS mag dat wel omdat ze met veel grotere volumes werken.”
Legitiem gebruik van data is een absolute randvoorwaarde voor het project. CBS heeft de wettelijke verplichting en kerntaak om streng te bewaken of gegevens niet herleidbaar zijn naar individuele adressen, personen of bedrijven. Noordhoek: “Als een analyse een uitkomst oplevert met een groep van 10 of kleiner, dan wordt die uitkomst niet openbaar gemaakt. Gebruik van de data gebeurt volledig binnen de kaders van de privacywetgeving.”
Jonge aanwas
Toine Dam noemt als ‘sprekend voorbeeld’ van de preventieve waarde van het dashboard, het voorbeeld van de zogeheten ‘jonge aanwas’. Dit zijn jongeren die nog geen criminele carrière in de drugshandel hebben en minimaal twee risico-indicatoren hebben, bijvoorbeeld schulden of een kwetsbare gezinssituatie. “We hebben gezien dat bij kinderen vanaf 8 jaar al bepaalde kenmerken aanwezig zijn, die we in hogere mate aantreffen bij jongeren van 18 tot 35 jaar die in de drugshandel zijn beland. In het dashboard kunnen we op wijkniveau tonen of in die wijk bovengemiddeld meer jongeren met deze kenmerken wonen. Criminaliteit valt weliswaar niet te voorkomen, maar op basis van de analyses kun je wel via jeugdzorg, politie en scholen de jongeren én hun ouders in die wijk bewust maken van de risico’s.”
Gemeenten kunnen, zo zegt Marc Noordhoek, veel instrumenten inzetten om gewenst gedrag te stimuleren en ongewenst gedrag af te remmen. Hij illustreert dat met een ander voorbeeld. “Vanuit het Kadaster bevat het dashboard de data van alle transacties rond woningen van de afgelopen 20 jaar. Woningen blijken in die periode gemiddeld 3 tot 5 keer van eigenaar te zijn gewisseld. Bij 0,1 procent van de woningen gebeurt dat vaker. Daar kan een goeie verklaring voor zijn, maar een woning verkopen doe je over het algemeen niet zomaar, al is het maar vanwege de overdrachtsbelasting. En dus is het een reden om erop te letten als een woning veel vaker verkocht wordt dan normaal. Dankzij de informatie in het dashboard kunnen gemeenten inzoomen op hun lokale hotspots en kijken wat ze nog meer over een wijk weten. Vinden ze een bepaalde ontwikkeling onwenselijk, dan kunnen ze bijvoorbeeld een bestemmingsplan wijzigen of een vergunningplicht instellen.”
Radar en sonar
Het afgelopen jaar heeft de City Deal Zicht op Ondermijning ook branche-analyses laten uitvoeren. Noordhoek: “Het vermoeden bestaat al langer dat bepaalde branches vaker dan andere worden gebruikt voor criminele transacties. Daarom hebben we nu een 25-tal branches geselecteerd en inzichtelijk gemaakt wat we daarvan weten. Hoeveel belwinkels zijn er per 10.000 inwoners en waar is dat aantal vestigingen veel hoger? Hoe verhoudt hun omzet zich tot het aantal medewerkers? Als je inzoomt, zie je afwijkende patronen. Zijn dat grote afwijkingen, dan kunnen ze aanleiding zijn voor nader onderzoek.”
Want preventie is weliswaar het hoofddoel, maar de data in het dashboard kunnen ook helpen om thematische opsporing gerichter in te zetten. Toine Dam: “Wij zijn eigenlijk de radar die over heel Nederland heen kijkt en afwijkingen in de data laat zien. Daardoor kunnen onderbouwde keuzes worden gemaakt. Andere partijen, zoals gemeenten, politie en RIEC’s, zijn de sonar. Zij zoomen in en kunnen onderzoeken opstarten. Uiteindelijk kunnen die uitmonden in zowel preventieve beleidsmaatregelen als strafrechtelijke vervolging.”
Rianne van Lomm noemt een voorbeeld uit de praktijk van de B5. “Een van de dingen die ons opviel was dat bij ontruimde hennepplantages vaak sprake was geweest van veel verhuisbewegingen en overschrijvingen. De bewoner was meestal een alleenstaande man van een bepaalde leeftijdscategorie. Als je dat weet, kun je bij je zoektocht naar hennepplantages prioriteit geven aan panden die aan die criteria voldoen. Dat is heel effectief gebleken. Overigens moet je wel altijd de afweging blijven maken of er een logische verklaring kan zijn voor wat je signaleert.”
Toekomstscenario’s
De City Deal Zicht op Ondermijning heeft het afgelopen jaar veel waardering geoogst, merken Noordhoek, Van Lomm en Dam. Daarom zouden ze graag zien dat het project een vervolg krijgt. Dam pleit ervoor dat het vaste kernteam van analisten, dat vorig jaar de groep van wisselende analisten heeft vervangen, blijft bestaan. Hetzelfde geldt voor de methodologie. “De vraag is: waar breng je het onder: bij BZK, JenV, detachering vanuit BZK naar JenV, RIEC’s?”
Noordhoek is het met Dam eens. Hij kan er nog niet veel over zeggen, maar hij is met de stuurgroep in overleg over de eerste toekomstscenario’s. “De werkwijze staat als een huis. We zijn aan het onderzoeken of die ook toepasbaar is op aanpalende terreinen. De vraaggestuurde manier van werken, de samenwerking met CBS en andere partijen is heel waardevol gebleken. Die willen we niet alleen in stand houden, maar ook doorontwikkelen.”
Hij acht de kans ‘bijzonder groot’ dat het project na juni doorgaat. “Als we dit als samenleving belangrijk vinden, moet er structureel geld voor komen. Ik ben ervan overtuigd dat we met deze City Deal iets hebben gerealiseerd wat de partijen afzonderlijk van elkaar niet hadden gekund.”
Zicht op Ondermijning
Op 18 december 2019 is het dashboard ‘Zicht op Ondermijning’ gelanceerd door het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en het Centraal Bureau voor de Statistiek. Het dashboard geeft gemeenten inzicht in patronen op het gebied van vastgoed en drugs in hun wijken. Het is een resultaat van de City Deal ‘Zicht op Ondermijning’.
Ondermijnende criminaliteit is georganiseerde of stelselmatig gepleegde criminaliteit die de structuur van de maatschappij misbruikt en verzwakt. Denk bijvoorbeeld aan vastgoedfraude, witwaspraktijken, productie en handel in drugs, cybercrime en mensenhandel. Het doel van het dashboard is betere preventie van ondermijnende criminaliteit door een betere informatiepositie voor gemeenten. Het dashboard combineert daarvoor CBS-data met data van gemeenten en het Kadaster.
De City Deal ‘Zicht op Ondermijning’ is een landelijk samenwerkingsverband tussen een aantal gemeenten (Amsterdam, Den Haag, Rotterdam, Tilburg en Utrecht), ministeries (Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties, Justitie & Veiligheid, Financiën), de Belastingdienst, het Openbaar Ministerie, de Nationale Politie en het CBS.City Deal ‘Zicht op Ondermijning’ is een van de City Deals van Agenda Stad. Zie voor een overzicht van bestaande en nieuwe City Deals de website City Deals – Agendastad.
