Kun je ethische waarden borgen in de slimme stad en zo de democratie versterken? Bij de City Deal ‘Een slimme stad, zo doe je dat’, werken we daar nu al drie jaar aan. En hoewel de werkelijke effecten pas over jaren zullen blijken, stemmen de eerste resultaten hoopvol.
Onze ethische zoektocht begon defensief. We merkten dat als we niet hardop zeiden dat we de democratie wilden versterken, we er van werden verdacht haar te willen ondermijnen. Dat we al in 2018 een boek uitgaven waarin we ethische dillema’s tastbaar maakten voor bestuurders, maakte daarbij niets uit. En dat er in het volgende boek ‘Een slimme stad, zo doe je dat’ een modelverordening voor smartcitytoepassingen in de openbare ruimte stond, ook niet.
Je moest hardop zeggen vóór de democratie te zijn, wilde je niet in het tegenkamp worden gestopt. En misschien is dat ook niet zo gek, want in tijden van grote verandering moet je helder hebben waar je voor en tegen bent. En dus borgden we het in de Dealteksthttps://future-city.nl/citydeal/ van de City Deal ‘Een slimme stad, zo doe je dat’ en in artikel 2.3: ‘Partijen stellen dat digitalisering en technologisering moet bijdragen aan een samenleving waarin iedereen in vrijheid kan leven en dat het moet leiden tot het versterken van de democratie. Die samenleving moet veilig zijn met een betrouwbaar maatschappelijk verkeer. Dat is niet altijd vanzelfsprekend of eenvoudig: ontwikkelingen door digitalisering en technologisering kunnen deze vrijheid en democratie ook bedriegen. Daarom moeten de ethische dilemma’s die door het Rathenau Instituut zijn benoemd in het rapport “Opwaarderen” in acht worden genomen. Dat zijn: privacy, autonomie, veiligheid, controle over technologie, menselijke waardigheid, rechtvaardigheid, machtsevenwicht.’ Hoogdravende woorden, maar nuttig. Geen van de partners wil Chinese toestanden, en door het zo expliciet te benoemen worden w er telkens aan herinnerd. Het werd zo een selffulfilling prophecy.
Van woorden naar daden
Maar we zeiden het niet alleen, we deden het ook. En nog steeds. We zetten een community of practice ethiek op waarin de deelnemers – uit overheid en bedrijfsleven – onderzoek doen naar de verschillende mogelijkheden om het ethisch debat te borgen in de deelnemende organisaties. Binnen die community of practice zijn we op drie niveaus bezig met ethiek in de slimme stad:
- Heel praktisch: er zijn tools ontwikkeld waarmee bijvoorbeeld afgewogen kan worden of een sensor niet tot een privacyschending leidt of hoe een gemeente regelgeving kan maken voor smartcitytechnologie in de openbare ruimte.
- Gericht op bewustwording: via een website kunnen bezoekers zien wanneer ze welke tool het beste kunnen toepassen.
- Abstract: we gaan met vooraanstaande denkers in de slag over de vraag hoe ethische kaders veranderen door digitalisering en technologisering.
Die drie niveaus beïnvloeden elkaar. Bovendien leidt de community of practice zelf ook tot bewustwording binnen ons eigen netwerk.
Digitalisering verandert de ethiek
Om bij het abstracte te beginnen; digitalisering heeft niet alleen een sterk ethisch kader nodig, het verandert dat kader ook. Door digitalisering en technologisering verandert onze kijk op de samenleving en dus ook de kijk op onze ethische kaders. Zo zou het kunnen dat doordat we online steeds meer in groepen leven, onze waardering van het individualisme afneemt. Ook zou het kunnen dat doordat we alles overal kunnen, flexibiliteit steeds meer wordt gewaardeerd. Hoe dit doorwerkt in de stad, is soms lastig te zien, maar we vinden het inmiddels normaal dat maaltijdbezorgers massaal door de stad heen bewegen voor een levering aan de deur. Dat we navigatie hebben die ons om opstoppingen en werkzaamheden heen leidt. Dat onze aanwezigheid op bepaalde plekken via camera’s en sensoren wordt vastgelegd. Het is compleet sociaal geaccepteerd om rond te lopen met een koptelefoon en je neus richting een scherm, om je zo af te sluiten van andere mensen om je heen. Maar ook om op basis van een filmpje je aan te sluiten bij een lange ‘TikTok-rij’.
Bewustwording bevorderen we op verschillende manieren. Zoals gezegd schreven wel al in 2018 een boek over het onderwerp. En sindsdien komt het thema regelmatig terug in bijeenkomsten, webinars, als onderwerp in de boeken en in artikelen als dit. Zo hebben we op Scheveningen een summerschool georganiseerd rondom het thema burgerparticipatie en ethiek. Ofwel, hoe betrek je burgers bij de slimme stad en zorg je ervoor dat zij meedenken in de ethische benaderingen rondom digitalisering en technologisering? Het liet jonge en oudere vakprofessionals actief kennismaken met dit thema.
Ethische tools
Maar bewustwording kan ook praktischer. Om te leren hoe we de juiste afweging moeten maken zijn er op verschillende plekken in ons land ethische tools ontwikkeld. Op de site slimmestadzodoenwedat.nl/ethiek zijn deze bij elkaar gezet en wordt de bezoeker geholpen de meest bruikbare tool te kiezen. Deze tool is ook terug te vinden in de Toolbox Slimme Stad die we hebben gelanceerd, samen met andere ethische tools.
Voor praktische en directe toepassing ontwikkelden we de afgelopen jaren een aantal instrumenten die we de komende tijd in de praktijk toepassen. Bijvoorbeeld het ‘Afwegingskader Modelverordening smartcitytoepassingen’ dat zich baseert op de waarden van het Rathenau-rapport ‘Opwaarderen’. Hiermee kunnen gemeenten zien wat ze zelf kunnen regelen en wat niet. Binnen de City Deal is de verordening getoetst bij gemeenten en doorontwikkeld.
Ook is er binnen de City Deal ‘Een slimme stad, zo doe je dat’ een afwegingskader sensordata en privacy ontwikkeld die overheden helpt om meer bewust te zijn bij de ethische dilemma’s achter het plaatsen van een sensor. Het afwegingskader geeft uitvoering aan de ethische dilemma’s rondom privacy, autonomie, controle over technologie.
En er wordt er op dit moment door een aantal partners, waaronder de Provincie Noord-Brabant, een sensorregister ontwikkeld die in kaart brengt welke sensoren er zijn. Zo wordt duidelijker welke sensoren waar hangen en waarvoor ze worden gebruikt. Die kennis is er nu nog vaak onvoldoende. Zo geeft het sensorregister uitvoering aan de ethische dilemma’s rondom privacy, autonomie, controle over technologie.
Maar ook bij de ontwikkeling van andere instrumenten kijken we naar de ethische kant. Voor de tool Crowd Safety Manager, een druktevoorspeller die in binnensteden wordt ingezet, zijn bijvoorbeeld meerdere ethiektafels georganiseerd, waarbij burgers deelnamen aan het gesprek. Tijdens die ethiektafels worden verschillende waarden met elkaar besproken. Op basis van die sessies is de techniek gewijzigd als er sprake was van ethische dilemma’s.
Volgende industriële revolutie
Onze democratie ontstond in oude Griekse steden en steden en stadbewoners speelden door de eeuwen heen een hoofdrol in democratiseringsprocessen. Zeker tijdens industriële revoluties. Dat zal nu niet anders zijn. Hoe uitdagend ook. Want er gebeurt veel en in de onoverzichtelijke samenhang van al die ontwikkelingen kunnen we fouten maken. Bovendien dient zich de volgende industriële revolutie – kunstmatige intelligentie – al aan terwijl we net met deze zijn begonnen. We lopen zo het risico dat we verdwalen in de slimme stad. Een kompas is dus nodig. Er moet nog veel meer ethisch debat worden gevoerd over de rol van technologie in onze democratie. We moeten ons als samenleving constant realiseren wat er op het spel staat, namelijk onze vrijheid en autonomie. Maar we moeten daar niet alleen over praten: we moeten het ook praktisch vertalen in de processen die we ontwikkelen en de producten die we op de markt zetten. Dat is ingewikkelde taaie kost en daarom zo hard nodig.
