Open source software (OSS) is volwassen geworden, kwalitatief hoogwaardig en vaak eenvoudig te hergebruiken. Steeds meer overheden ontwikkelen software op basis van open source. Tien voordelen én de bewijsvoering.
Beeld: Shutterstock
1. Meeliften op wat anderen al gedaan hebben
De grotere internationale open source softwareprojecten bevatten miljoenen regels code en vertegenwoordigen daarmee een waarde van miljarden euro’s. We hoeven daarom in de overheid niet vanaf nul te beginnen, maar we kunnen voortborduren op wat er al gedaan is. En misschien nog belangrijker: wat zich in de praktijk al bewezen heeft.
Het Nederlandse project Drupal voor Gemeenten (DvG) biedt een gratis website voor gemeenten, die is gebaseerd op het open source contentmanagementsysteem Drupal. Hiermee lift het project mee op inspanningen van tienduizenden ontwikkelaars en bedrijven, een securityteam, accessibility-experts, et cetera. DvG heeft de software uitgebreid met specifieke functionaliteit voor Nederlandse gemeenten en deze vervolgens weer als open source vrijgegeven.
2. Samen ondersteunende diensten ontwikkelen
Open source software maakt het mogelijk om maatwerk toe te voegen. Zo kun je de look & feel aanpassen, je eigen authenticatie toevoegen of informatie over transacties naar een extern archief schrijven. Omdat dit mogelijk is, loont het ineens de moeite om gezamenlijk ondersteunende diensten te ontwikkelen en te gebruiken, bijvoorbeeld een archief of een authenticatie service.
Naar aanleiding van een politiek schandaal in Estland, waar een regeringspartij structureel anonieme donaties ontving, ontstond in 2012 een beweging die meer transparantie eiste van politiek en overheid. Om hiervoor concrete ideeën te verzamelen werd het platform People’s Assembly (rahvakogu.ee) gebouwd, op basis van open source software van het IJslandse Your Priorities. Daarbij werd de user interface aangepast en werd het platform aangesloten op de authenticatie via de Estse identiteitskaart.
Voor meer voorbeelden, zie de Handreiking Digitale Democratie
3. Flexibel ontwikkelen
De overheid is volop in beweging en daarom is het nodig flexibel te ontwikkelen. Mensen verwachten meer en meer zaken direct online te kunnen afhandelen. Daarvoor zijn zowel nieuwe digitale diensten nodig, als procesveranderingen aan de achterkant. Software mag daarbij niet belemmeren, maar moet verandering juist mogelijk maken. Met behulp van open source componenten kunnen snel nieuwe toepassingen worden gemaakt en kan de afhankelijkheid van gesloten software worden doorbroken. In plaats van speculatie aan de vergadertafel en onderhandelen met leveranciers kan iteratief in kortdurende sprints worden geïnnoveerd.
Bij Datalab Amsterdam maken multidisciplinaire Fixxx (Fast Innovation Amsterdam) teams in veertien weken nieuwe digitale diensten en lossen daarmee tastbare problemen in de stad op. Op basis van open source componenten is bijvoorbeeld een web app gemaakt waarmee omwonenden van het Rembrandtplein uitgaansoverlast direct anoniem kunnen melden aan de handhaving op straat. De directe communicatie zorgde voor een betere verstandhouding tussen handhaving en omwonenden en bracht de responstijd op overlastmeldingen terug naar minder dan vijf minuten.
4. Transparantie verhoogt de kwaliteit
Wanneer je open source werkt, is zowel de code als de voortgang voor iedereen zichtbaar. Bepaalde keuzes of fouten kunnen daarmee al in een vroeg stadium worden geconstateerd en gecorrigeerd. Het zorgt voor inspraak tijdens in plaats van na het ontwikkelproces. Daarnaast is de progressie duidelijk te volgen, wat er bijvoorbeeld voor zorgt dat verwachtingen niet te ver uiteenlopen. Door in the open te werken, gaan ontwikkelaars bewuster werken en zullen ze vroegtijdig aandacht hebben voor beveiliging en privacy (‘privacy by design’).
De Engelse overheid werkt veel via Github, een website om broncode te delen. Voor hun online-petitiedienst hebben diverse burgers al extra functionaliteit voorgesteld via Github, die vervolgens door het ontwikkelteam is overgenomen in de onlinedienst.
5. Slimmer samenwerken
Open source ontwikkeltools en -technieken zijn ontwikkeld om grote aantallen ontwikkelaars wereldwijd op een gestructureerde wijze te laten samenwerken. Deze tools kunnen door overheden worden gebruikt om beter samen te werken aan gezamenlijke projecten. Ook kunnen daar eenvoudig marktpartijen bij worden betrokken. De overheid kan daarbij de mogelijkheid houden om externe bijdragen te toetsen en al dan niet over te nemen. Door op deze manier samen te werken ontstaat leesbare en begrijpelijke code en goede documentatie. In een later stadium wordt het hierdoor eenvoudiger om nieuwe ontwikkelaars aan te haken. Dit maakt de overheid onafhankelijk van één ontwikkelpartij.
In het Europese SCORE project werken negen steden rondom de Noordzee samen aan negen applicaties. Open source maakt samenwerking mogelijk, zonder dat één partij de centrale regie heeft. Heeft jouw stad net wat andere behoeftes dan wat er al ontwikkeld is? Dan kun je eenvoudig aanpassingen maken om de software geschikt te maken voor je eigen context. Zonder dat iemand daar toestemming voor hoeft te geven.
6. Controleerbaarheid van de overheid
Software is steeds meer een verlengstuk van wetgeving. Wetgeving schetst kaders voor het opereren van de software en de softwareregels zijn een implementatie van beleid. Net zoals processen democratisch controleerbaar moeten zijn, moet ook de software controleerbaar zijn. Zeker bij geautomatiseerde processen is transparantie belangrijk zodat te allen tijde inzichtelijk is op basis van welke algoritmes bepaalde beslissingen zijn genomen.
De Raad van State heeft vorig jaar in de zaak AERIUS de uitspraak gedaan dat ter voorkoming van een ongelijkwaardige procespositie de overheid de verplichting heeft om de gemaakte keuzes en de gebruikte gegevens en aannames volledig, tijdig en uit eigen beweging openbaar te maken. Het publiceren van broncode is daar een goed middel voor. Het is daarom goed mogelijk dat het in de toekomst wettelijk verplicht wordt om de broncode vrij te geven.
7. Ontwikkelen van kennis in huis
Bij gebruik van open source krijgen overheidsorganisaties de gelegenheid om kennis op te doen en ook zelf bijdragen te leveren. Hiermee krijgen zij een gelijkwaardiger positie ten opzichte van softwareleveranciers. Zij kunnen hun rol als opdrachtgever daarmee beter invullen en met meer kennis van zaken regie voeren op uitbesteed werk. Meer kennis in huis stelt organisaties ook in staat om zelfstandig de eerste stappen te zetten. Bijvoorbeeld door bij nieuwe projecten eerst zelf een prototype te ontwikkelen dat helpt om discussies te concretiseren en om tot een betere opdracht te komen.
De gemeente Haarlem heeft zelf haar zakenmagazijn gemaakt conform de nationale standaard. Ze kunnen daardoor vooraf tegen leveranciers zeggen: “Dit zijn onze documentservices. Nadat je erop aangesloten bent, kom je in aanmerking voor een contract.” Door de kennis die ze bij het bouwen hebben opgedaan, kunnen ze hun rol als opdrachtgever goed vervullen.
8. Geen vendor lock-in
Gebonden zijn aan één leverancier is niet altijd prettig. Gemeenten kunnen hierover meepraten. Verschillende leveranciers hebben in het verleden flinke prijsverhogingen doorgevoerd en gemeenten die hiervan afhankelijk waren moesten dit maar slikken. Met open source verandert het businessmodel van een licentiemodel naar een servicemodel. Je betaalt je leverancier niet meer voor de software zelf, maar voor dienstverlening en doorontwikkeling. Dit geeft meer vrijheid in het bepalen van de functionaliteit en maakt het gemakkelijker om over te stappen op een andere leverancier.
Er zijn meer dan 300 bedrijven in Nederland die werken met Drupal. Inmiddels hebben zeven leveranciers ervaring specifiek met Drupal voor Gemeenten (zie eerder in dit artikel). Overstappen op een andere leverancier is daarmee relatief makkelijk, wat een goede motivatie is voor leveranciers om kwaliteit te blijven leveren.
9. Overheid als interessante werkgever
Wie wil er nog voor de overheid werken? Die overheid die vaak in het nieuws komt met mislukte ICT-projecten? Dit is helaas het beeld wat in de media is ontstaan. Terwijl er bij de overheid interessante uitdagingen zijn op te lossen in het kader van maatschappelijke relevantie, zichtbaarheid, schaalgrootte en techniek. Open source biedt mogelijkheden om deze uitdagingen te delen met potentiële kandidaten. Het trekt de aandacht van slimme mensen die aan deze uitdagingen willen werken. En met slimme mensen haal je kennis in huis!
In de top 10 van meest gezochte termen van technisch uitgever O’Reilly, staan alléén maar open source talen en frameworks. De overheid heeft nu de kans om hierop in te springen en een aantrekkelijke werkgever te worden voor het groeiend aantal ontwikkelaars dat graag met open source werkt.
10. Kostenbesparing
Door slim samen te werken en kennis en code te delen kunnen grote besparingen worden gerealiseerd. Bijvoorbeeld bij gemeenten zijn veel bedrijfsprocessen vergelijkbaar en is gezamenlijke ontwikkeling van diensten vaak mogelijk. Dit leidt tot kwalitatief betere producten tegen lagere totaalkosten.
Onderzoeksbureau Gartner stelt in het ‘Onderzoek Open Source Software, (in opdracht van BZK) dat de baten kunnen ‘oplopen tot een niveau van 1.1 mld Euro per jaar voor de Nederlandse overheid alleen’. Binnen het project ‘Landelijke Online Diensten’ ontwikkelen gemeenten samen diensten, die alle 380 gemeenten vervolgens kunnen aanbieden. Door de software voor diensten als open source te ontwikkelen ontstaat de mogelijkheid om deze met inbreng van verschillende overheids- en marktpartijen te optimaliseren.
Meer weten? Bekijk de links naar de genoemde projecten op https://www.codefor.nl/ibestuur en kom naar de maandelijkse Code for NL meetups.
Edo Plantinga is projectleider & product owner in de online overheid en mede-initiatiefnemer van Gebruiker Centraal. Johan Groenen is strateeg innovatieve toepassingen bij Datalab Amsterdam, bestuurslid bij Stichting Code for NL en mede-eigenaar van innovatiebureau TiltShift. Hilbrand Bouwkamp is freelance software architect AERIUS project. Ad Gerrits is informatiearchitect bij gemeente Nijmegen en eigenaar van ag4it.
Download iBestuur magazine nummer 26 als PDF
Wellicht een zeer interessante ontwikkeling voor talloze overheidsinstellingen die worstelen met peperdure en complexe oplossingen voor hun werkstromen en interne organisatie: sinds een week is er een open source oplossing voor de alom gebruikte helpdesk- of workflowmanagement-systemen, in de vorm van OTRS4USM.
De superflexibele tool is gebaseerd op het wereldwijd meest gebruikte oss pakket OTRS, en op de kennis van de laatste ontwikkeling op het gebied van servicemanagementsystemen (USM – Universeel Service Management).
De combinatie van die twee open systemen is niet alleen zeer effectief, maar kenmerkt zich bovenal door de uiterst lage kosten en de snelle leercurve van interne medewerkers. Organisaties die naar Shared Service Centers streven vinden met deze tool/kennis-combinatie een snel leerbare aanpak en ondersteuning.
OTRS4USM is gecertificeerd door de Stichting SURVUZ als een tool die volledig voldoet aan de eisen die volgens USM aan moderne workflowmanagementsystemen mogen worden gesteld.