Voormalig VVD-Kamerlid Ton Elias is bijna negen jaar na het parlementair onderzoek van zijn commissie boos en teleurgesteld. Of liever gezegd: furieus. Hij constateert in gesprek met iBestuur dat er veel te weinig is gedaan met de aanbevelingen. “En dat is onbegrijpelijk en doodzonde.”
In 2014 bracht iBestuur een strip uit over Commissie Elias en de grote ICT-projecten. | Beeld: PW/iBestuur #11, juli 2014
Elias maakte in 2014 naam als voorzitter van de tijdelijke commissie ICT. Deze commissie onderzocht na een reeks mislukkingen de grondoorzaken van ICT-problemen van de overheid. In het eindrapport werden tientallen aanbevelingen gedaan die moesten leiden tot verbetering. De conclusies brachten het nodige teweeg op onder meer het gebied van toezicht: met de komst van onder meer BIT, inmiddels het Adviescollege ICT-toetsing, werden de teugels strakker aangetrokken rondom IT-projecten. Elias ziet dat er dankzij het verscherpte toezicht diverse projecten voortijdig beëindigd zijn, maar met veel belangrijke aanbevelingen is er tot zijn teleurstelling te weinig gedaan. “Ik ben daar niet alleen teleurgesteld over, maar vooral nogal boos.”
Slecht opdrachtgeverschap
Inmiddels is Elias gepensioneerd en nog enigszins actief als wijnimporteur en volgt hij de IT van de overheid op grote afstand. “Want ik erger me er wild aan hoe weinig er veranderd is sinds ons rapport.” Een terugkeer in de politiek ziet hij niet zitten, maar een reactie op de analyse van de tien grootste IT-projecten in uitvoering, die vrijwel allemaal jaren vertraging hebben opgelopen met honderden miljoenen aan budgetoverschrijding als gevolg, wil hij best even tijd vrijmaken.
“Er is gebrek aan deskundigheid en kwaliteit bij de overheid op IT-gebied.”
De grootste oorzaak is volgens Elias “gebrek aan deskundigheid en kwaliteit bij de overheid op IT-gebied, met slecht opdrachtgeverschap als gevolg.” Het leidt er volgens hem toe dat externe partijen de problemen van de overheid nu moeten oplossen door projecten vooraf te toetsen en bij te springen waar nodig. “Dat is dodelijk. Er is op IT-gebied veel meer expertise binnen de overheid zelf nodig, om zelf de kwaliteit van de geboden producten en diensten te kunnen beoordelen en ook zelf meer uit te kunnen voeren.”
Overheidssalaris IT’ers te laag
Eén van de grootste kritiekpunten waarmee volgens Elias jaren na zijn rapport nog altijd niets is gedaan, is het salarisgebouw van de overheid voor IT’ers. “Het is verschrikkelijk vervelend dat daar nog altijd niets van terechtgekomen is. De overheid zou daar veel flexibeler in moeten zijn.” Elias schetst een voorbeeld: “Wanneer een ‘nerd’ briljant is in IT, daarin uitstekend werk levert en over enorme kennis beschikt moet hij gewoon 150.000 euro kunnen verdienen bij de overheid. Oók als hij niet leidinggeeft aan veertig, vijftig mensen. Wij hebben destijds hiervoor gepleit, om veel meer flexibiliteit in de salarissystematiek toe te passen. De Tweede Kamer stemde daarmee in. De toenmalige minister ook, alleen is er niets mee gebeurd, vanwege een soort ‘gewoonte’. Een cultuur die maar niet verandert. Nog altijd kunnen alleen de leidinggevenden bij de overheid in de hoogste schalen komen.”
“Wanneer een ‘nerd’ briljant is in IT, daarin uitstekend werk levert emoet hij gewoon 150.000 euro kunnen verdienen bij de overheid.”
Elias bekent dat hij IT’ers destijds zelfs boven de Balkendenorm wilde laten verdienen als dat nodig was. “Maar dat lukte niet, omdat de SP dat in zijn commissie tegenhield.” Het was volgens Elias de huidige minister van Binnenlandse Zaken Hanke Bruins Slot die met een compromis kwam. Boven de Balkenendenorm gebeurde niet, wel werd het loongebouw veel flexibeler. “Maar dat is er nooit van gekomen, hoewel de Kamer én de toenmalige minister het idee omarmden.”
Niet kritisch genoeg
Wat Elias daarnaast opvalt is dat ICT nog altijd ‘niet sexy’ wordt gevonden. De ambtelijke top, maar ook de politieke top vindt het onderwerp volgens hem niet belangrijk genoeg. “Terwijl iedereen er verdraaid veel last van heeft wanneer de zaken niet goed geregeld zijn. Elias ergert zich aan de Tweede Kamerleden. “Die nemen ICT nog altijd niet serieus. Je hoeft geen ICT-deskundige te zijn om te eisen dat je bij de begrotingsbehandeling een aparte paragraaf, hooguit twee A4’tjes, laat opnemen met daarin een tussenstand van de grootste ICT-projecten. In zo’n paragraaf kan worden geïnformeerd over eventuele problemen en waar verbetering nodig is. De Tweede Kamer houdt nog altijd te weinig een vinger aan de pols bij veel projecten en interesseert zich er niet voor.”
Tweede Kamerleden vragen steeds om dingen die ‘eigenlijk helemaal niet kunnen op ICT-gebied’.
Wél ziet Elias tegenwoordig Tweede Kamerleden vaak vooraan staan bij ‘relletjes’ waarmee ze ‘in de Telegraaf’ komen en bovendien vragen ze steeds om dingen die ‘eigenlijk helemaal niet kunnen op ICT-gebied’. “Maar dan gaat de organisatie braaf aan de slag, met leveranciers die eigenlijk wel weten dat het niet gaat lukken maar toch doorgaan.”
Elias zou graag zien dat Nederland een voorbeeld neemt aan de overheid van de Verenigde Staten, waar volgens hem veel harder en eerder wordt ingegrepen wanneer zaken mis dreigen te gaan. “En wat ook veel te weinig gebeurt in Nederland: procederen. De overheid zou leveranciers die wanprestaties leveren moeten aanpakken. Maar het is een gewoonte om te denken: we betalen de factuur wel en dan gaan we met de volgende aan de slag.’
Belastinggeld
Hij benadrukt nog maar eens dat het gaat om honderden miljoenen euro’s. “Geen monopolygeld, maar keiharde euro’s die door het MKB en de burgers bijeen zijn gebracht via de Belasting. Er wordt op schandalige wijze mee gesmeten, terwijl de kennis over hoe het beter kan nog altijd aanwezig in het rapport. De inzet om er iets mee te doen ontbreekt. Daar ben niet alleen teleurgesteld over, maar het maakt me ook nog steeds weleens behoorlijk boos.”
De overheid huurt ook veel IT in. Dus expertise en -kunde is volop weldegelijk aanwezig. Bovendien zijn er ook vele projecten/programmas waar het wel goed gaat. Zeker daar waar intensief wordt samengewerkt tussen opdrachtgever (beleid) en de interne IT experts. recent voorbeeld: alle Corona IT (ministerie vws)
Meneer Elias is boos en teleurgesteld, of liever gezegd: furieus.
Dat is toch tamelijk overdreven van meneer Elias.
Zo schokkend en diepgravend, was het rapport van de commissie niet.
Meer ‘oude wijn in nieuwe zakken’.
Dat er, na vele lovende politieke woorden en forse deskundigenkritiek, vervolgens nauwelijks iets met het rapport is gedaan is nu precies één van de fundamentele punten van het systemisch falen waar de commissie geen onderzoek naar had gedaan.
Elias heeft gewoon gelijk en zijn irritatie is dan ook niet alleen begrijpelijk maar volkomen terecht. Nieuwe IT-blunders te over terwijl zijn rapport wel degelijk voldoende handvatten bevat om het eenvoudig beter te doen. Een hardnekkig verkeerde cultuur laat zich echter, zo blijkt opnieuw, niet eenvoudig veranderen. De opmerking van Westerhof dat nu juist daarnaar door Elias geen onderzoek is gedaan, is onjuist. In het rapport komt die (foute) cultuur wel degelijk en zelfs meermalen, aan de orde. Juist de (noodzakelijk) grootschalige inhuur van IT-expertise is bovendien, anders dan Berend meent, in belangrijke mede debet aan de nog altijd slechte IT-prestaties van de overheid. Die kennis behoort, veel ruimer dan nog altijd het geval is, binnen de overheid als verantwoordelijk opdrachtgever, zelf aanwezig te zijn. Overigens zou ik “alle Corona IT”, anders dan cynisch, niet graag noemen als voorbeeld van hoe het ook en vooral beter kan maar dat ter zijde.
Tja, ik kijk toch wat anders tegen de zaak aan dan Leether.
Ik zie alleen maar de zoveelste commissie-voorzitter die moet constateren dat met de voorstellen van haar/zijn commissie weinig tot niets gedaan is.
Van een politiek commentator en later kamerlid mag men meer verwachten dan in ‘furieuze woede’ ontsteken.
Dat cultuur één van de (mede-)oorzaken van het falen van overheids(-ICT)projecten was – en ís – een open deur.
Ontbrekend puzzelstukje in het onderzoek van de Commissie Elias was nu juist het onderzoeken van de oorzaken van het jarenlang in stand blijven van deze cultuur. Hetgeen de Commissie niet heeft gedaan.
Zo heeft de Cie. Elias zelfs niet gekéken naar de vele rapporten van de Algemene Rekenkamer van jaren eerder, waarin hetzelfde werd geconstateerd. Ook al zo’n ontbrekend puzzelstukje.
Destijds (2014) stelde ik dat het rapport Cie. Elias ondanks zijn gebreken wat mij betreft zeker zijn goede kanten had.
“Weinig nieuws qua constateringen en voorstellen, niet het ‘totaalpakket’ dat het wil zijn. Maar met de nodige aanvullingen niettemin een helder handboek voor de
komende 5 jaar. Als het dán niet werkt gaat het nooit meer werken.”
En inderdaad. Het vlak na het rapport Cie. Elias opgestarte, zeer ambitieuze, project Omgevingswet moddert nog steeds voort.
Geachte heer Elias,
uw aanbevelingen hebben inderdaad slechts beperkt effect gehad. Logisch. Uw commissie en uw rapport hanteerden een frame (naïeve ambtelijke opdrachtgever wordt beetgenomen door inhalig ICT-bedrijf), dat maar een beperkt deel van het probleem beslaat. In dit frame zouden een BIT en uw andere aanbevelingen het probleem oplossen.
Maar, het echte probleem zit een laag dieper. Bedrijfseconomische sturing, baten realiseren met zo weinig mogelijk kosten, ontbreekt totaal in de gehele ict-praktijk van de overheid. Daar wordt 5 miljard per jaar verspild. Kosten worden met name gemaakt door of namens de interne ict-bedrijven van de overheid. Machtige kolossen, waarop ieder bedrijfseconomisch toezicht ontbreekt. Over baten wordt alleen besproken bij de start van een project of programma. Daarna ontbreekt iedere sturing daarop.
Ik heb dat indertijd in mijn gesprek met uw commissie aangedragen. Ik heb er later nog een wat uitgebreider artikel over geschreven http://www.slideshare.net/LauranMatthijssen/2019 . Dit artikel eindigt in één aanbeveling.
Veel bedrijfsleven is juist enorm gefrustreerd dat ze jaren en jaren moeten leveren binnen een juridisch wurgcontract, dat ‘zekerheid’ had moeten bieden. Er lopen projecten uit 2010, uit 2017 die nog steeds geen deuk in een pak gesmolten boter kunnen slaan. Niet omdat de bedrijven niet willen bijblijven in hun eigen markt, die per drie maanden evolueert, maar omdat ooit, lang geleden een digibete jurist en een digibete inkoper, een slecht uitgewerkt plan waarin nog veel te veel open eindjes zaten in gewapend beton goten. Of omdat ‘my mess for less’ (outsourcing) vaak ook het bevriezen van de innovatie betekent en het omvormen van de eigen organisatie van IT-club tot ‘regie-organisatie’. Heeft niets met IT te maken.
De grootste denkfout is telkens dat we denken dat ICT-projecten (of wat we zo noemen) vastlopen op IT-problemen, dus op ‘techniek’. Alsof een betere programmeur (de ‘super ‘nerd’ volgens meneer Elias) zou kunnen zorgen voor een slagend ICT project?? Klinkklare onzin.
Zolang we dit blijven denken gaat het niet beter. De echte ellende bij alle ‘ICT-projecten’ is dat betrokkenen niet kunnen komen tot een éénduidig model van hetgeen ‘geautomatiseerd’ zou moeten worden, waardoor de oplossing óf niet bouwbaar is óf niet inpasbaar in de totale infrastructuur (IT en processen en ketenpartners) óf niet geaccepteerd wordt…
… en bij het voorgaande kan nog worden toegevoegd (naast het niet kunnen komen tot één model): niet kunnen komen tot één gedeelde probleem analyse, één (beperkte set) doelstelling(en), één geaccepteerde verdeling van verantwoordelijkheden etc etc. Politiek is gebaat bij grote ambities, bij ambigue onderhandelingsuitkomsten (iedereen kan het zijne/hare erin in lezen) en vervolgens wreekt dit zich ‘ICT-projecten’.
In de reactie van de heer Grashoff schuilt mijns inziens de basis van de frustratie over de ICT-malaise bij de overheid: het ontbreekt aan een gedegen set afspraken aan het begin ( in juridische- en technische zin)en de regelmatige toetsing van de voortgang en de bijstelling van de afspraken daarna. In het zicht van de oplevering is niets meer wat het aan het begin had moeten zijn….