Er moet een publiek debat komen over de informatiesamenleving en de rol van de overheid daarin. Als overheid kunnen we het niet overlaten aan partijen als Apple, Facebook of Google.
Eeuwenlang was het takenpakket van de overheid vrij overzichtelijk. De overheid zorgde voor het handhaven van de orde, de veiligheid van de burgers en de aanleg en het onderhoud van de infrastructuur. Dat was – en is – de ruggengraat van de overheid. Dat zijn de kerntaken die buiten en boven vrijwel elke (politieke) discussie lijken te staan. In die taken ligt het bestaansrecht opgesloten van elk overheidsorgaan. Op deze terreinen lijkt de rol van de overheid vanzelfsprekend. Een vaste waarde, waar je op kan vertrouwen. Niet groots en meeslepend, maar degelijk en vanzelfsprekend. En juist die vanzelfsprekendheid lijkt te verdwijnen onder invloed van technologische ontwikkelingen.
De overheid denkt analoog
De wereld om ons heen verandert snel. We leven in een informatiesamenleving waarin digitaal en fysiek steeds meer in elkaar overlopen. Waarbij het onderscheid tussen online en offline vervaagt. Technologische ontwikkelingen gaan steeds sneller en toepassingen worden persoonlijker, intiemer en (a)socialer. Technologie bepaalt steeds meer onze manier van leven. Online maar ook in de ‘echte’ wereld. Er is een hybride samenleving ontstaan waarbij digitaal en fysiek in elkaar overlopen en elkaar aanvullen. En waarin de overheid nog wat verdwaald en verward lijkt. Het is bijna grappig om te zien dat de van nature gevoelde rol op de kerntaken verdwijnt als je het bijvoeglijk naamwoord ‘digitaal’ toevoegt.
(Fysieke) Infrastructuur, veiligheid en orde: dat is het domein van de overheid. Daarover is geen discussie. Digitale infrastructuur, digitale veiligheid en digitale orde: dat is vooral het domein van anderen. Dan gaat het opeens over eigen verantwoordelijkheid, marktregulering en marktwerking. Zodra het digitaal wordt verdwijnen overheden als sneeuw voor de zon. De overheid denkt nog steeds analoog.
Van 3D naar 4D
Overheden zijn van nature begrensd en plaatsgebonden. De stad – of het land – als woonplaats, als marktplaats, als samenleving. Opgebouwd en gevormd uit mensen en gebouwen. Fysiek aanwezig en zichtbaar. Driedimensionaal en offline. Die samenleving en werkelijkheid bestaat niet meer. Steeds meer functies, diensten, bedrijven en sociale verbanden zijn digitaal, virtueel, wereldwijd. Steeds meer activiteiten zijn tijd-en plaatsonafhankelijk. Steeds vaker is er een extra digitale dimensie die ons leven vormt, beïnvloedt en verandert. Het is de hoogste tijd dat overheden dat (h)erkennen en fundamenteel gaan nadenken over hun rol in de informatiesamenleving. Over hun digitale kerntaken. Over veiligheid, orde en infrastructuur. Over maatschappelijke waarden. Over de bescherming van grondrechten. Over de stad als interface.
Kerntaken 2.0
‘Digitale infrastructuur’
Wifi, glasvezel, cloudoplossingen, internet: op al deze terreinen voelen de meeste overheden nauwelijks een rol of verantwoordelijkheid. Over de verantwoordelijkheid voor een kuil in een fietspad in Noord-Oost Drenthe mag geen onduidelijkheid zijn. Over de verantwoordelijk voor onze digitale snelweg, onze digitale basisstructuur, daarvoor moet je niet bij de overheid zijn. Voor onze meest cruciale en onze meest kwetsbare infrastructuur wordt geen verantwoordelijkheid gevoeld. Ja, als KPN gekocht dreigt te worden door een Mexicaanse miljardair, dan is er even aandacht, maar die verdwijnt nagenoeg helemaal als de investeerder weer uit beeld is verdwenen. Hoe kan iemand zonder werk in deze tijd nog solliciteren zonder internet, hoe kan iemand nog grip krijgen op zijn schulden zonder internetbankieren? En wie komt er op voor inwoners die wonen op een plek waar het voor Ziggo of KPN niet rendabel is om een gedegen WIfi-netwerk aan te leggen? Hebben gemeenten hier niet een taak, of een plicht? Moet het recht op goede digitale verbindingen geen wettelijke basis hebben? Moet internet geen grondrecht zijn?
Wie heeft de onderhoudsplicht van de digitale snelweg?
‘Digitale veiligheid’
Als het gaat over fysieke veiligheid dan is het dringen in het politiek-bestuurlijke domein. Bestuurders, politici en ambtenaren verzamelen zich in debat en beleidsnota rond babbeltrucs, onveilige fietstunnels, hooligans, voetbalwedstrijd en motorclubs. En terecht. Maar als het gaat over digitale veiligheid en cybercriminaliteit (identiteitsfraude, sexting, DDoS-aanvallen, virussen, hacking, ransomware) dan wordt het opeens pijnlijk stil. Dan is er nog maar een handvol instellingen over, die vooral (en terecht) klagen over te weinig mensen en middelen. De economische schade van cybercrime bedraagt alleen in Nederland vermoedelijk tussen de 10 en 15 miljard euro per jaar. De maatschappelijk schade is nog veel groter. En vanuit de overheid is ‘eigen verantwoordelijkheid’ het toverwoord. De overheid hangt op, klikt weg en haakt af. De hete aardappel wordt wel gevoeld, maar heen en weer geschoven. Wie voelt zich digitaal verantwoordelijk? De gemeente, de veiligheidsregio, het Rijk, Europa. Of allemaal? Is digitale veiligheid niet een kerntaak van elke overheid?
‘Digitale orde’
Bedrijven, zoals Apple, Google en Facebook bieden fantastische nieuwe technologieën aan die ons leven beter, mooier en gezonder maken. Maar deze bedrijven hollen ook – vrijwel ongecontroleerd – al onze grondrechten aan. Onze privacy, ons briefgeheim, de integriteit van onze woning, de integriteit van ons lichaam, de vrije nieuwsgaring, ons democratisch proces. Is het geen taak van de overheid om deze grondrechten te waarborgen? Alleen Brussel lijkt op dit gebied bereid om te bewegen. Zoekend en niet altijd consequent, maar in ieder geval in beweging. Dat is meer dan je van de meeste Nederlandse overheden kunt zeggen. Die sluiten zich vooral aan bij de werkwijze van de grote techbedrijven en verzamelen zelf ongebreideld data en bouwen algoritmen om snel en geautomatiseerd beslissingen te kunnen nemen. Privacy lijkt een kostenpost in plaats van een grondrecht. Is er straks nog recht op persoonlijke aandacht? Gaan voorspellende algoritmen voor op solidariteit? Ben ik de eigenaar van m’n eigen data?
Wie denkt er mee?
Het wordt tijd dat we een publiek debat gaan voeren over de informatiesamenleving en over de rol van de overheid hierin. De vraag over de inrichting van onze samenleving is te belangrijk om aan Google, Microsoft en Facebook over te laten. Als de overheid de handschoen niet oppakt dan doen zullen deze bedrijven het graag overnemen. Zij hebben geen verkiezingen nodig, alleen maar klanten. Zij hebben ook geen samenleving nodig, alleen maar een verdienmodel.
Het is volgens mij tijd dat gemeenten niet langer wachten op wie dan ook. Het wordt tijd dat zij het voortouw nemen in dit publieke debat. Juist gemeenten moeten hun digitale plek claimen en hun digitale kerntaken herijken. Niet voor zichzelf, maar voor hun inwoners en bedrijven. Dan krijg je pas smart cities.
André Huykman is gemeentesecretaris van Leidschendam-Voorburg
Ik vind hem nogal snel tot een conclusie komen. Mijn gechargeerde visie op dit stuk is als volgt.
Dat infrastructuur een kerntaak van de overheid is, is kort door de bocht. We hebben het telecomnetwerk een eeuw lang aan de overheid over gelaten, en dat ging redelijk goed tot er in de jaren tachtig enorm veel achterstallig onderhoud bleek te zijn (de spinnenwebben hingen letterlijk in de regio- en straatkasten) en het miljarden zou kosten om het netwerk klaar te stomen voor digitalisering en mobilisering. Die miljarden waren er niet en zouden er ook nooit komen. Door het netwerk te privatiseren en de markt te reguleren zijn netwerkinvesteringen uit het politieke (budget)proces gehaald en werden ze veel meer vraag-gedreven. Bij infrastructuur is het altijd een vraag van welk kwaad is het ergste, marktfalen of overheidsfalen? en welk kwaad kun je het best bedwingen? Bij overheidsfalen dreigt het gevaar dat de slager zijn eigen vlees keurt. In het geval van telecom en energie was dat duidelijk het geval en het is gebleken dat het op afstand reguleren van de markt door niet-politieke ZBO veel minder schadelijk is. (Ik geef toe dat de privatisering van spoorwegen hier een minder goed voorbeeld van zijn).
Wat betreft veiligheid in het digitale domein is het ook gemakkelijk gezegd dat dit een kerntaak is van de overheid. Dat de overheid een verantwoordelijkheid heeft ben ik wel met het stuk eens, maar ik ben er nog niet van overtuigd dat de overheid ook zelf aan het stuur moet gaan zitten. De veiligheid van het internet gaat over de landsgrenzen heen en dan zijn de mogelijkheden voor een nationale overheid (laat staan een gemeentelijke) om die veiligheid met een quasi politiemacht te garanderen enorm beperkt. Dit vraagt om een supranationale oplossing en dan kun je de politiefunctie misschien beter over laten aan supranationale bedrijven, dan aan samenwerkende overheden die geneigd zijn om het ene dossier uit te ruilen voor het andere (ik denk maar even aan het handje klap tussen Europese overheden als het weer eens gaat over het Europese budget, of als het gaat over vluchtelingenopvang). Overheden zouden eerder moeten zoeken naar een dialoog met de supranationale bedrijven om hen tot oplossingen te laten bewegen (noem het maar co-regulering). In aanvulling dient de samenwerking tussen overheden (lees EU) zich te richten op het scheppen van wettelijke verantwoordelijkheden voor deze bedrijven. Dat doet de EU ook, en het verwijt van de auteur aan nationale en lokale overheden dat ze te afwachtend zijn is in mijn ogen misplaatst. Als ze niet zouden afwachten, maar allemaal hun eigen regeltjes zouden opdringen, dan ontstaat er een lappendeken van regulering die de verstikkende werkt voor digitale vooruitgang.
Wat betreft privacy geldt eigenlijk een beetje hetzelfde, maar daar komt nog bij kijken dat de issue van privacy in de data-driven economy het terra incognita van dit moment is. Terra incognita was een term in de cartografie van de 15e en 16e eeuw voor nog niet in kaart gebrachte delen van de wereld. Ontdekkingsreizigers lieten zich door deze delen van de wereld navigeren door verhalen van andere scheepvaarders en de sterren. Wanneer de overheid ongeïnformeerd en geforceerd het terra incognita in kaart gaat brengen, lopen we het risico om tegen de klippen te varen. Ook hier geldt dus dat we de wereld in kaart moeten laten brengen door de ontdekkingsreizigers (lees: internet bedrijven). Maar deze ontdekkingsreizigers zouden wel duidelijk aan elkaar en aan de overheid moeten rapporteren, zodat er uiteindelijk wel één kaart van de wereld tot stand komt.
Kortom, ik kan accepteren dat veiligheid, privacy en infrastructuur kernverantwoordelijkheden van de overheid zijn, maar dat maakt nog niet de overheid als kerntaken heeft om zelf hierin te voorzien. De kerntaken van de overheid zijn aan verandering onderhevig. Wanneer technologische ontwikkelingen er toe leiden dat andere partijen dan de overheid beter in staat zijn om bepaalde taken te vervullen, dan moet de overheid het ook (deels) aan die partijen overlaten. De kerntaak van de overheid reduceert hiermee van uitvoerder naar controleur, zoals we dat ook hebben gedaan bij de privatisering van de telecomnetwerken.
De blog nodigt in ieder geval uit tot nadenken. Zo ook de reactie van Nicolai van Gorp. Beiden zeggen rake dingen.
Ik voel toch het meest bij de blog van André. De overheid moet inderdaad nadenken. Ze hoeven het wellicht niet allemaal zelf in eigendom weer te nemen, maar wel garanties kunnen afdwingen dat het voor iedereen bereikbaar is. Tenslotte gebeurt dit ook met onze wegen.
De privatisering van nutsbedrijven is naar mijn mening gen verbetering geweest. De kosten voor de gemiddelde inwoners zijn vaak hoger (dus minder toegankelijk) geworden, de bureaucratie is hier ook ingeslopen en door kartelvorming, zeker ook met buitenlandse bedrijven, is de controle ook vrijwel weg. Het kind is eigenlijk met het waswater weggegooid.
Daarom is het goed dat we nadenken over deze Kerntaken 2.0. Niet om ze persé terug in overheidshanden te krijgen. Wel om te zorgen dat iedere inwoners zich redelijk veilig in de digitale wereld kan gaan begeven. Bewustwording is dan een eerste stap.
Mooi artikel en helemaal mee eens dat het nu tijd is om over de digitale informatievoorziening van bewoners, bedrijven, instellingen en burgerorganisaties na te denken.
Over infrastructuur en privacy zijn zinnige dingen aangevuld. Mijn interesse ligt vooral bij de ‘Digitale orde’, de democratische processen. Huidige ontwikkelingen zoals Samen Organiseren en Common Ground leggen veel accent op de (digitale) Dienstverlening (burger als klant) en minder op digitale Samenwerking (burger als participant). Beleidsontwikkeling is ook een kerntaak. Het in samenspraak bedenken en (laten) uitvoeren van de oplossingen voor de vraagstukken van de stad, staat echter wat digitalisering betreft nog in de kinderschoenen.
Inmiddels is de Nederlandse Digitaliseringsstrategie gepubliceerd
http://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2018/06/01/nederlandse.
Paragraaf 3.1 (blz 18) gaat over “Een transparante en toegankelijke digitale overheid”:
—————————-
“Het kabinet zet zich in voor een inclusieve en transparante (digitale) samenleving. We willen dat informatie, overheidsvoorzieningen en nieuwe technieken voor iedereen toegankelijk zijn. We stellen burgers en ondernemers in staat de kansen van de informatiesamenleving te benutten.
In het regeerakkoord heeft het kabinet daarom aangekondigd dat, onder regie van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), een ambitieuze, brede agenda ontwikkeld wordt voor de verdere digitalisering van het openbaar bestuur. De Staatssecretaris van BZK zal deze met de medeoverheden ontwikkelen en rond de zomer aan de Kamer sturen. Daarbij staan de digitaliseringsvragen en -opgaven waarvoor de overheid zich gesteld ziet centraal, evenals de belangen van burgers, maatschappelijke instellingen en bedrijven. Ook de uitvoering van deze agenda zal in gezamenlijkheid gedaan worden.”
—————————-
Hier omheen zou je een discussie verwachten over het vraagstuk zoals door André verwoord, maar ik weet niet waar je dat kan vinden/volgen of aan meedoen. En het lijkt zich vooral te richten op de digitalisering van de overheid zelf en dus minder op de digitalisering van de samenleving.
Overigens zitten in Common Ground prima aanknopingspunten voor modernisering, zoals datasets via API’s ontsluiten. Doe dat ook voor collectieve stadsbrede datasets met basisgegevens zoals alle evenementen of de 50 belangrijkste lokale vraagstukken, die dan door alle organisaties in de stad kunnen worden bevraagd en aangevuld als fact news. Gebruik de kennis van autorisatiemechanismen van CG NLX als basis voor een veilige en niet commerciële “stadscloud”.
Linkjes naar o.a. Common Ground en NLX:
http://www.iraad.nl/nl/techniek
vng.nl/files/vng/common_ground_