Acht systeemfouten.

Op 25 april 2014 mocht ik mijn zegje doen ten overstaan van de speciale onderzoekscommissie van de Tweede Kamer der Staten Generaal. Een lang gekoesterde wens omdat ik mij al heel lang erger aan al die onderzoeken waarbij kool en geit worden gespaard of waarbij intensief gezocht wordt naar (een) schuldige(n).

Als u het niet gezien heeft, geen nood. Ik raakte wat in de war van de vraag naar drie hoofdredenen. Niet omdat ik deze niet zou kunnen opsommen, maar omdat ik er acht zou kunnen opsommen, en wellicht nog meer omdat deze acht met elkaar in verband staan en het juist deze verbanden zijn die het onderwerp zo ingewikkeld maken. Ik geef ze hierna alle acht en zal proberen in alle volgende bijdragen de samenhang te bespreken, waarbij ik vanuit de uitgangspunten in mijn vorige bijdrage zal proberen te redeneren.

Daarnaast zal ik dit podium gebruiken om, mede op verzoek van de voorzitter van de Tweede Kamer commissie de heer T. Elias, mijn vakbroeders en andere belanghebbenden duidelijk te maken welke systeemverandering ik voorsta. Ik hoop dat u als iBestuur-lezer mij vergeeft dat ik eerst mijn adviezen aan de heer Elias en zijn collega’s oplever voordat ik ze hier publiceer. Voor de duidelijkheid, ik ben niet van mening dat mijn overtuigingen de enige waarheid zijn en ik heb geenszins de bedoeling (ex)collega’s en concurrenten de maat te nemen. Ik wil met u in debat om samen te zoeken naar een situatie waarin we aan onze kinderen kunnen uitleggen dat kennis en informatie meer vrijheid tot gevolg zou moeten hebben in plaats van de communis opinio dat het resultaat meer macht inhoudt. Ik ben er zeer van overtuigd dat ICT ons kan helpen deze belofte in te lossen, maar dan moeten we een aantal onvolkomenheden proberen te verhelpen. De acht systeemfouten die ik vrijdag 25 april voor mij had liggen zijn:

• het zender/ontvanger probleem,
• het specificatie/tijd probleem,
• de organisatie van besluitvorming probleem,
• de organisatie van kennis(deling) probleem,
• het probleem m.b.t. de organisatie van acceptatie van software,
• allerlei problemen t.g.v. de organisatie van de markt,
• de relatie tussen markt en overheid,
• het probleem dat een gevolg is van een gebrek aan en angst voor transparantie.

Ik begin hier met de laatste omdat ik niet zeker weet of het duidelijk is geworden tijdens de hoorzitting waarom ik de begrippen transparantie, openheid en respect voor de ‘waarheid’ zo belangrijk acht. Sommigen achten deze invalshoek wellicht een onderwerp waarover ik dien te schrijven in Res Publica of Acta Publica. Sorry, ik ben geschoold tot politicoloog en heb me daarna verder gespecialiseerd tot bestuurs- en bedrijfskundige met belangstelling voor sociaal wetenschappelijke informatica. Ik probeer structuren en verbanden te doorzien en te leren van mijn fouten. Willen we een (nog) betere toekomst voor diegenen die na ons komen creëren, dan moeten we leren van onze fouten en het systeem proberen te begrijpen alsmede onze eigen rol daarin. Als we het systeem niet ter discussie durven stellen, zullen we er ook niets van leren. Een fraai voorbeeld daarvan las ik op de website van IT Executive.

De conclusie van de schrijver dezes is dat er twee groepen schuldigen door mij zouden zijn aangewezen namelijk weigerachtige ambtenaren die uit ijdelheid hun mislukkingen massaal toedekken en grote marktpartijen in de IT-sector die erop uit zouden zijn om de overheid collectief een poot uit te draaien door te liegen over de onmogelijkheden van IT-systemen. Deze conclusie zou (als ik het goed begrijp) voer voor complottheorieën zijn. Mijn betoog was iets genuanceerder en ik zou in ieder geval verre willen blijven van een complot(theorie). Juist het denken in termen van complotten leidt af van het zoeken naar inzicht in werking van het systeem.

Natuurlijk spelen ambtenaren, marktpartijen en ook politici een rol in het systeem. Net zo overigens als de heer Sytse van der Schaaf in IT Executive zelf, en alle anderen die de volgende dag op internet of in de kranten reageerden. Ik begrijp best dat we de behoefte hebben om iets of iemand de schuld te geven, maar het probleem is iets ingewikkelder.

Zoals ik in mijn vorige blog al schreef, bestuurders, politici, ambtenaren, burgers en bedrijven die geen kennis hebben van iets wat bepalend is voor de inrichting van de samenleving zouden zich daarin moeten verdiepen. Hoe vereerd ik ook was met de newsletter van Viktor Grgic, zijn analyse lijkt een beetje op een gezegde wat ik vaak gebruik: “als je een hamer hebt is elk probleem een spijker”.
De eerste twee van de acht problemen zijn inderdaad voor een deel op te lossen met een andere dan de gebruikelijke watervalmethode. Toch schreef van Rees al in de zeventiger jaren: “De methode doet het niet”. Ik zou dus niet alleen vertrouwen op agile-, scrum- of andere gelovigen.

Het derde probleem betreft de vraag wie we de besluiten laten nemen. We gaan er vanuit dat de mensen aan de top van de organisatie, of het nu een (tijdelijke) projectorganisatie of een permanente lijnorganisatie betreft, of het nu de gemeenteraad, de Tweede Kamer of het Europees parlement betreft, besluiten dienen we te nemen op basis van volledige en juiste informatie. Dat is helaas zelden het geval. Wie daar de schuld van draagt; ik hoop dat u daar een idee voor wil aandragen. Ik zou niet 1, 2 of 3 met de vinger durven wijzen.

Het vierde probleem betreft de vraag hoe de beschikbare kennis is verdeeld en ter beschikking wordt gesteld. Op de hoorzitting heb ik geprobeerd aan te geven dat ik mij hier wellicht het meest druk over maak. Een hoofd Burgerzaken van een 100.000 plus gemeente zei in 2013 eens tegen mij dat de kennis van de wet en de processen volledig in handen was van een private leverancier. Ik krijg daar de rillingen van op mijn rug. Niet omdat ik de private sector wantrouw, maar omdat ik kennis van wetgeving beschouw als een randvoorwaarde voor de kwaliteit en continuïteit van onze democratie en samenleving.

Wellicht, ik opper een hypothese, is de kennisuittocht van publieke naar private sector, wel een gevolg van alle eerdere onderzoeken van de Tweede Kamer en Algemene Rekenkamer. We geven wat mij betreft te makkelijk de overheid (wie of wat is/zijn dat trouwens?) de schuld. Wie wil daar na 30 jaar vingerwijzen, nog werken?
Gelukkig zijn we na afgelopen vrijdag een stap verder, het ligt inmiddels niet alleen meer aan de ambtenaren, het ligt nu ook aan de grote ICT-bedrijven. Ik ben gelukkig de manager van een klein ICT-bedrijf. :)

Toch ben ik er niet zeker van dat ook ik niet onderdeel ben van het probleem. Laten we de commissie helpen hier een wijs salomonsoordeel over te vellen, een oordeel waar we allen wat van leren. Ik zie wederom uit naar uw reactie, deze verwerk ik in de behandeling van de overige problemen en mijn schrijven aan de commissie. Zo probeer ik u in staat te stellen invloed uit te oefenen. Ik ga er van uit dat dat helpt, ik kan niet anders.