‘Alles van waarde is weerloos’

Op Facebook deel je wat je leuk vindt, waar je trots op bent, wat je graag wil laten zien aan anderen. Op Facebook schijnt altijd de zon, en anders ‘zet’ je er gewoon een filter over heen.

Tegenover Facebook staat je persoonlijke levenssfeer, je individuele vrijheid. Daar bewaar je alles wat niet klaar is voor publicatie. Wat je nog niet kan of wil delen. Daar vorm je je gedachten, daar twijfel je, daar bevindt zich je droombaan, je geheime liefde, je geloof. Daar oefen je. Daar lopen creativiteit en angst hand in hand. Daar gaat het over wat je het liefst zou vergeten, of wat je nog niet durft te vertellen. Daar verzamel je moed. Daar bevindt zich alles wat nog bescherming nodig heeft.

Die bescherming is opgenomen in artikel 10 van onze grondwet. Het recht op privacy is één van onze belangrijkste grondrechten. Persoonlijke vrijheid is een voorwaarde voor het uitoefenen van veel andere rechten. Volgens Spinoza is (persoonlijke) vrijheid zelfs hét doel van de overheid. Een essentiële voorwaarde voor persoonlijke groei, voor een menswaardig bestaan en een voorwaarde voor onze democratische rechtsorde.
 
Op 25 mei was het een jaar geleden dat de AVG van toepassing werd. De paniek die in eerste instantie heerste is inmiddels breed omgeslagen in geklaag. De AVG wordt nu vooral gezien als een administratieve last. Een juridische vinkje dat moet worden gezet, zodat we daarna gewoon weer ons werk kunnen doen. De AVG kost tijd, capaciteit en geld. En belangrijker nog: privacy zit in de weg. In de weg bij fraudebestrijding, misdaadbestrijding, bestuurlijke samenwerking, jeugdhulp, belastinginning, et cetera. ‘De overheid kan haar werk niet goed doen vanwege de AVG, vanwege privacy’. Dit is één jaar na de AVG inmiddels een gangbare uitspraak.

Ik begrijp de verzuchting van een minister dat we een crimineel misschien eerder hadden kunnen pakken als bestanden waren gekoppeld. Ik begrijp ook als een gemeentebestuur in financiële nood die koppeling van (medische) gegevens wil gebruiken om een gewenste kostenreductie in de zorg te bereiken. Ik begrijp echt alle managers die data-analyse en voorspellende software willen gebruiken om problemen te voorkomen. De intenties zijn vaak zuiver, de zorgen vaak terecht en de wens begrijpelijk. Maar de bescherming van de persoonlijke levenssfeer is niet voor niets ook een opdracht van de wetgever aan de overheid. Sommige belemmeringen en begrenzingen zijn functioneel en zelfs cruciaal voor het functioneren van een overheid en een samenleving.

De AVG is meer dan een checklist en gaat over meer dan privacy. De AVG is een spiegel voor ons handelen als overheden. Als er een privacyvraagstuk is, dan is dat vaak een signaal dat er een dieper liggend probleem is. Het opheffen van het medisch beroepsgeheim helpt waarschijnlijk niet bij verlaging van de zorgkosten en vermindering van de fraude. Versoepeling van de privacy-eisen is geen oplossing, alleen een bypass. Het lijkt onze taak even te versimpelen, maar de ader blijft verstopt zitten. De ader zit verstopt met ambtenaren die op de stoel van een arts willen gaan zitten, met extra administratieve lasten die vaak hoger zijn dan de feitelijke zorgkosten en met perverse prikkels die leiden tot hogere kosten en failliete ziekenhuizen.

Elke privacykwestie zou in eerste instantie moeten leiden tot zelfonderzoek. Doen we de goede dingen? Is het wel een overheidstaak? Sturen we wel verstandig? Waarom zou een inwoner dit misschien niet willen? Het is te makkelijk om dit zelfonderzoek achterwegen te laten en direct te wijzen op de problemen die privacy veroorzaakt. Roepen dat privacyregels opgeruimd moeten worden klinkt ongetwijfeld voor heel wat mensen daadkrachtig. ‘Je hebt niks te verbergen, toch?’ Maar met die manier van werken spoelen we het kind met het badwater weg. Een overheid die vast loopt en privacy gebruikt als alibi, die tast niet alleen de grondrechten van haar inwoners aan, maar ook haar eigen bestaansrecht.

Er staat nergens in de wet dat een overheid gehouden is elk probleem op te lossen. Er staat nergens in de wet dat de overheid geen fouten mag maken. We hebben wel beschreven hoe behoorlijk bestuur er uit moet zien. Die algemene beginselen kun je niet invullen als je de persoonlijke vrijheid van inwoners als belemmerend beschouwd. Wel als we privacy veel eerder betrekken in ons werk.

Privacy beteugelt ‘absolute’ waarheden, zoals veiligheid, economie en gezondheid. Privacy belemmert ‘sterke’ leiders. Privacy beschermt idealen, dromen, angsten en twijfel. Het beschermt misfits, dwarsliggers en paradijsvogels. En jammer genoeg: soms een klootzak.

In Nederland ben je vrij, behoudens ‘door ‘bij of krachtens de wet te stellen beperkingen’. Laten we voorzichtig zijn met die beperkingen, laten we privacy een stem geven. Zij zit ons niet zo maar in de weg. Zij helpt ons zorgvuldig te zijn, zij helpt ons kritisch te blijven en zij helpt ons informatie efficiënt en zorgvuldig in te zetten. En vaak kan er meer dan je denkt.

Zonder persoonlijke vrijheid had Spinoza nooit zijn ideeën kunnen uitwerken, had hij nooit zijn boeken kunnen schrijven. Hij had namelijk iets te verbergen: zijn durf om vrij te denken. Over bijvoorbeeld de prijs en de waarde van het beschermen van de persoonlijke levenssfeer.

André Huykman is gemeentesecretaris/algemeen directeur van de gemeente Zoetermeer