Arre Zuurmond predikt nog één keer

Minister Asscher (SZW) wil fraude in de champignonsector tegengaan door werknemers pasjes te geven met naam, BSN, werkgever, opleiding en werkvergunning erop. “Hoe hopeloos ouderwets kun je ’t hebben? Dit is evident onzinnig. Hoe stelt hij zich dat voor, met al die informatie op dat pasje? Gebruik dat alleen als sleutel, waarmee de Arbeidsinspectie via een iPad online relevante bronnen raadpleegt. Typisch voorbeeld van een kolom die alle informatie zelf wil regelen.”

De actualiteit biedt nog altijd voorbeelden, waarmee Zuurmond zijn visie op overheidsinformatisering kan illustreren. “Nu zie je bureaucratieën vooral eigen problemen oplossen. Dat zijn meestal geen maatschappelijke kwesties. Een ideale overheid denkt vanuit vraagstukken. Niet vanuit regels of organisaties.” Veel regels deugen niet. “Ze bepalen het hoe in plaats van het wat en waarom. Auto’s moeten een katalysator hebben. Maar er zijn al schonere auto’s mogelijk zonder katalysator. Die worden duurder omdat er toch een in moet. Stel een maximaal toegestane uitstoot vast en laat het aan fabrikanten over dat te realiseren. Nog steeds wordt techniek-afhankelijk gespecificeerd. Sommige regelgeving stelt dat iets per document moet. Dan kun je het niet via een website doen, want het moet een document zijn.”

Horizontaal ordenen

Veel organisaties zijn naar binnen gericht en opereren in een verticale ordening. In de 21e eeuw is horizontaal ordenen effectiever. Eén vraag kan dan bij diverse onderdelen van de (virtuele) overheid een samengesteld antwoord losmaken. Daarvoor is wel andere ICT nodig. “Geen eilandjes met applicaties voor specifieke doelen. Maar een informatievoorzieningsinfrastructuur, gebaseerd op horizontale netwerkrelaties en flexibel raadpleegbaar, die snel de voor een vraagstuk belangrijke gegevens boven water haalt.”

Zuurmond noemt het geval van iemand die een been verloren heeft, een aangepaste auto moet hebben met bijbehorende ‘gewenningsrijlessen’, een financiële overheidsbijdrage vraagt en een vracht aan papieren stukken moet overleggen. Die moeten door allerlei organisatie uit computers worden geprint en twee maal verstuurd, terwijl de ondersteunende overheid de gegevens er ook uit kon opvragen als een geoliede informatievoorzieningsinfrastructuur bestond. “Met een app op een logische locatie – huisarts, revalidatiecentrum – kan de aanvrager het proces ook zelf in werking stellen.”

Realisatie stokt

Zuurmond ziet de horizontale ordening in plannen, zoals voor het stelsel van basisregistraties, goed beschreven. Maar de realisatie stokt. “Belgen doen het nog altijd beter. Die hebben geen plan, maar een goede uitvoering. Wij hebben goede plannen, maar geen goede uitvoering.” Neem de GBA-modernisering, door zijn promotor Ig Snellen ruim twaalf jaar terug (rapport ‘GBA in de toekomst’, maart 2001) geschetst: het is een zeer verre toekomst aan het worden. Of een aanbeveling uit zijn eigen rapport ‘Een kwestie van uitvoering’ (Belgen doen het beter, februari 2003): “Introduceer zo snel mogelijk een landelijke elektronische identiteitskaart.” Zuurmond: “Ja, de eNIK. Ik zeg altijd: eNIKS. Eerste discussies dateren van 1996. De RDW zegt: gebruik het rijbewijs. Men schiet BZK te hulp, dat te weinig klantcontacten heeft voor een solide businesscase. Maar I&M zegt ‘nee’. Het zou te riskant zijn.”

Gebrekkige uitvoering dus van op zich goede plannen en mooie ambities. Zuurmond gelooft totaal niet dat, zoals minister Plasterk wil, alles tussen overheid en burger in 2017 digitaal kan. “De meeste overheidsorganisaties verkeren qua cultuur en regelgeving in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Over vier jaar alles digitaal gaat niet lukken. Het heeft ook het risico van wat ik het postkoets-met-hulpmotor-effect noem. Dat men oude processen gaat digitaliseren en je dan je rijbewijs kunt scannen en als pdf mailen. Daarmee los je de ridiculiteit niet op.”

Concrete oplossingen

Waarom de uitvoering stagneert? “De achterhaalde, verticale organisatiestructuur moet een oplossing realiseren voor een probleem, waarvan ze zelf de oorzaak is.” Hoe er verandering in te brengen? “Ik ben niet zo van governance. Er wordt dikwijls gesproken over leiderschap. Dan wil men eerst de structuur regelen. Ik geloof er meer in om voor tekortkomingen concrete oplossingen te realiseren. Als je dat twintig tot veertig keer doet, valt de verticale ordening om en wordt de horizontale dominant. Vertrek vanuit de processen, niet vanuit de structuur. Anders wordt meteen de vraag opgeworpen welke minister meer bevoegdheden moet krijgen en zijn alle conflicten weer geactiveerd.”
Hij verwacht ook stimulerend effect van de huidige crisis en van het succes van smartphones, tablets en apps. Burgers, bestuurders en ambtenaren vinden het steeds moeilijker te verteren dat privé en commercieel van alles kan, maar de overheid een gescand rijbewijs verlangt.

Bij flexibele raadpleging van basisregistraties via zijn horizontale informatievoorzieningsinfrastructuur tekent Zuurmond aan: ‘met respect voor privacy’. Dus: “Raadplegen door wie ertoe gerechtigd is. Privacybescherming is niet koppelingen verbieden, maar onterecht gebruik van koppelingen. Het is te gek dat een gezinsvoogd namens de Staat deuren mag forceren en kinderen weghalen, maar niet mag nagaan of vader vuurwapengevaarlijk is. Dan stuur je iemand met een blinddoek de snelweg op.”

Leaseauto’s

Hoe beziet hij de recente ophef over gebruik door de Belastingdienst van parkeergegevens over leaseauto’s? Dat het parkeerbedrijf anders dan gecommuniceerd de data niet had vernietigd, is kwalijk, maar Zuurmond stemt in met fiscaal hergebruik van parkeerinformatie, mits gebaseerd op politiek-democratische besluitvorming. Anders ligt het bij het koppelen van waterverbruik en uitkeringenadministratie voor bijstandsfraudedetectie. “Dat is een grote inbreuk op de privacy. Het bezwaar zit erin dat je bestanden tegen elkaar afdraait om te zien of dat signalen oplevert. Zonder enige verdenking. Bij gerichte twijfel moet je gegevens bij het waterbedrijf kunnen opvragen. Maar iedereen op de zeef leggen en kijken wie erop blijft liggen, nee.”
Die leaserijders waren evenmin verdacht, bevestigt Zuurmond. “Maar vroeger had elke uitvoerder waarneemploegen. De Belastingdienst fotografeerde nummerplaten vanuit Dafjes 66. Ieder zijn eigen ploeg is inefficiënt. Sommige waarnemingen kun je delen. Maar dan moet je wel duidelijk naar burgers aangeven dat parkeergegevens ook naar de Belastingdienst gaan.”

Voor het rechtmatig in samenhang aanwenden van data uit meerdere bronnen bepleit Zuurmond een privacycomité, waaraan uitvoeringsorganisaties beoogde koppelingen kunnen voorleggen en snel gesanctioneerd krijgen, met een revocatierecht voor de Tweede Kamer. “Privacy is niet absoluut. Er moeten belangen worden afgewogen. Daarvoor is publiek debat nodig. Vandaar de Tweede Kamer, die een gegeven toestemming kan herroepen.” Ook is een wet voor het stelsel van basisregistraties wenselijk. “Een ‘Wet houdende informatiebepalingen publieke sector’. Er is te weinig politiek-bestuurlijk en democratisch debat over wat we met zo’n stelsel aanvaardbaar vinden. Zonder wet is het een oncontroleerbaar zootje. Ja, het klopt dat men alleen per basisregistratie een wet wilde. Een knieval voor de verticale orde. Zo dient men de toekomstige horizontale orde allerminst.”

Arre Zuurmond, levensloop (met commentaar van hemzelf)

24-02-1959 Geboren in Leiden

“Zoon van een student. Vader werd kort daarop dominee en later hoogleraar theologie.”

1965-1971 Twee jaar lagere school Wijckel (Friesland), vier jaar Prins Maurits School (Delft)


“Arbeidersschool, terwijl eliteschool meer voor de hand lag. Mijn ouders vonden dat ik die kant van het leven ook moest zien.”

1971-1978 Christelijk Lyceum Delft (gymnasium)

“Ik vond school niet boeiend. Was voortijdig schoolverlater, meer bezig met het Komitee Zuidelijk Afrika en de Boycot Outspan Aktie. Poster van Mandela aan de muur. Staatsexamen gedaan, glansrijk geslaagd.”

1979-1988 Studie politicologie Universiteit van Amsterdam

“Eerst een jaar theologie, maar wilde toch geen dominee worden. Ik preek nog steeds wel, maar dan over het openbaar bestuur.”

1989-1997 Lid Rotterdams-Tilburgse onderzoeksgroep ‘Informatisering in het Openbaar Bestuur’, overgaand in universitair docent bestuurskunde Erasmus Universiteit

“Hard gewerkt, veel geleerd. Veel zeer begaafde onderzoekers. Snellen, Frissen, Van de Donk, Tops, Zouridis, Beckers, etcetera.”

1994 Promotie (cum laude) op proefschrift ‘De infocratie’

“De meesten begrijpen het nog steeds niet. Het is een fundamenteel onderzoek naar een complex vraagstuk en biedt een blik op de toekomst. Maar de meeste mensen denken niet zo fundamenteel, houden het liever simpel en kijken niet zo ver vooruit. Roepende in de woestijn? Nee, mooie kans om goede adviseur te zijn.”

1996-2000 Strategisch adviseur concernleiding PinkRoccade

“Het bestuur van de vakgroep zei: ‘Informatievoorziening is niet relevant voor het openbaar bestuur. Het gaat maar om geautomatiseerde typemachines.’ Ik solliciteerde bij Binnenlandse Zaken, maar dat vond me te wild. De wetenschap wilde me niet, de overheid ook niet. Dus werd het ’t bedrijfsleven.”

2000-2011 Oprichter (met Ko Mies) en partner onderzoeks- en adviesbureau Zuurmond en Co (later: Zenc)

“Tot nu toe de gelukkigste arbeidstijd van mijn leven. Eigen baas, met Ko als geweldige partner. Je zag hem minder, zeker, dat is eigenlijk wat oneerlijk. Ik stond op de bühne, hij was spelverdeler. Die is veel belangrijker. Maar de buitenwereld kijkt naar de spits.”

2002-2006 Bijzonder hoogleraar ‘ICT en de toekomst van het openbaar bestuur’ voor Stichting Toekomstbeeld der Techniek

“Het leukste was lesgeven. Maar het was een 0-aanstelling, dat betekent dat je het in je eigen tijd moet doen. Als ik iets doe, wil ik het goed doen. Dat ging dus niet. Ik heb gevraagd de aanstelling niet te verlengen.”

2003 Medeoprichter initiatiefgroep ‘De Belgen doen het beter’

“Het openbaar bestuur bevond zich in transformatie. De echte boodschap had Docters van Leeuwen al gebracht [‘Burger en overheid in de informatiesamenleving / De noodzaak van institutionele innovatie’, 2001 – red.], maar dat begreep bijna niemand. Toen hebben wij dat pamflet gemaakt, ‘Een kwestie van uitvoering’. Heeft veel losgemaakt.”

2006 Medeoprichter Kafkabrigade (‘Eerste hulp bij bureaucratisch onbehagen’)

“We wilden niet alleen schrijven, maar ook iets doen . Inmiddels bestaat het ook in Engeland en zijn we vanuit Polen, Griekenland en Australië benaderd.”

2007-2010 Universitair hoofddocent Technische Universiteit Delft

“Aanstelling voor een dag per week. Ik heb vooral onderzoek begeleid. Toen kwam de ziekte. Ik ben een jaar ziek geweest, nota bene doordat informatie niet op het juiste moment op de juiste plaats door de juiste mensen is gezien. Mijn onderwerp. Het is kantjeboord geweest. Met een goed EPD was het niet gebeurd.”

2010-2013 Wetenschappelijk directeur Kafkabrigade

“Na de ziekte moest ik kiezen, wilde ik focus aanbrengen. Vond ik Kafka toch aantrekkelijker dan het wetenschappelijk werk. Toen is het ook van een informele netwerkorganisatie een bv geworden, met PBLQ als een van de aandeelhouders. Daaraan hebben we in 2011 ook de aandelen van Zenc verkocht.”

11-09-2013 Beëdiging als Gemeentelijke Ombudsman Amsterdam

“Ik werd eind mei gebeld door een ‘executive search’-bureau. Dit was zo’n vraag, waarover je niet hoeft na te denken. Het was meteen ‘ja’ van mijn kant. Na een intensieve procedure heeft de benoemingscommissie mij voorgedragen. Wordt hard werken, maar daar houd ik van, vooral als het tastbaar bijdraagt aan het verhogen van de publieke waarde. Een moderne samenleving kan niet zonder een goed openbaar bestuur.”

Twee voorgangers

Arre Zuurmond wordt de derde Gemeentelijke Ombudsman, na Nora Salomons (1987-2005), daarvoor PvdA-kamerlid, en Ulco van de Pol (2005-2013), eerder lid van het College Bescherming Persoonsgegevens. Het werkgebied omvat naast Amsterdam de gemeenten Almere, Diemen, Landsmeer, Waterland, Weesp en Zaanstad, en ook de Stadsregio Amsterdam en Veiligheidsregio Amsterdam-Amstelland. Vorig jaar nam het aantal klachten met bijna 31 procent toe tot 2436.