Sjaak Lentz wilde met persoonskaarten een papieren weerslag krijgen van de mensen. Zijn registratiesysteem heeft desastreuze gevolgen had voor joden in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hoe zorgen we ervoor dat digitale profielen geen apart leven gaan leiden en belangrijker worden dan mensen van vlees en bloed?
Sjaak Lentz wilde met persoonskaarten een papieren weerslag krijgen van de mensen. Zijn registratiesysteem heeft desastreuze gevolgen had voor joden in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hoe zorgen we ervoor dat digitale profielen geen apart leven gaan leiden en belangrijker worden dan mensen van vlees en bloed?
Bevolkingsverbetering was begin 20e eeuw een ‘normaal’ fenomeen. Rassentheorieën en het toekennen van bepaalde eigenschappen aan bepaalde groepen waren niet ongebruikelijk. In zijn boek ‘Lentz’ beschrijft filosoof en filmmaker Jurriën Rood hoe jurist-professor Methorst, directeur van het CBS in de jaren 20 van de vorige eeuw statistiek wilde inzetten voor de verbetering en planning van de bevolking. Sjaak Lentz, de hoofdpersoon van de filosofische biografie, speelde later een belangrijke rol in de plannen van Methorst. Hij zou de statistiek helpen door in de jaren vlak voor de Tweede Wereldoorlog een persoonskaart in te voeren en toe te voegen aan het systeem van het bevolkingsregister. Daarna volgde het persoonsbewijs. Wie de geschiedenis een beetje kent, weet dat het registratiesysteem van Lentz desastreuze gevolgen heeft gehad voor joden in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. De bezetter roemde zelfs Lentz’ voortreffelijke wijze van registreren en het gemak waarmee joodse opsporingslijsten konden worden gemaakt.
Er wordt nu gemonitord, gecontroleerd en gestuurd op individueel niveau op basis van statistiek.
Wat mij als lezer opviel is dat de keuzes die er worden gemaakt in het ontwerp van de registratie, zoals Rood ze beschrijft, niet zo verschillen van keuzes nu. Duidelijk is dat Lentz, overigens geen antisemiet of overtuigd sympathisant van de bezetter, een héél goed systeem wilde maken.
Kenmerkend aan Lentz is zijn focus op ‘de papieren mens’. Hij wilde met de persoonskaarten een papieren weerslag krijgen van de mensen van vlees en bloed. Het gevolg van zijn werkwijze is dat hij vervolgens meer ging geven om die papieren mens en de mensen om wie het werkelijk ging niet meer zag. De papieren mens was geen onschuldige kopie van de mens van vlees en bloed. Het werd een sturend mechanisme voor het wegzetten en vernietigen van mensen.
U kunt dit natuurlijk wegzetten als ‘verleden’, ‘niet meer relevant’ of ‘zo erg zal het niet meer worden’. Weet u dat zeker?
Mijns inziens is deze geschiedenis over een analoog systeem een grote waarschuwing voor alle gevoeligheden die komen met het werken met digitale gegevens. Hoe zorgen we ervoor dat digitale profielen geen apart leven gaan leiden en belangrijker worden dan mensen van vlees en bloed?
Wat er nu gaande is, is niet het verbeteren van bevolkingsgroepen of rassen. Nee, zo wordt er niet meer gedacht. Het gaat nu om het gedrag van individuen. Er wordt gemonitord, gecontroleerd en gestuurd op individueel niveau op basis van statistiek (lees: algoritmes).
De huidige handel- en denkwijze komt akelig dicht in de buurt van bevolkingsverbetering
Piek Visser-Knijff is filosoof. Met haar bedrijf Filosofie in actie richt zich sinds 2013 op data-ethiek, ethiek & technologie en privacy.
Deze weblog werd als column gepubliceerd in iBestuur Magazine #43
