Bezint eer gij begint met Ethische Commissies

Hoe gaat het met de Ethische Commissies? Data-ethicus Piek Knijff sprak erover met Maarten van Veen, strategisch beleidsadviseur Innovatie en Ethiek bij de Gemeente Eindhoven. De conclusie: een Ethische Commissie kan heel verrijkend werken voor de organisatie, maar je kunt ook beginnen met een ethisch team met enthousiastelingen.

Wat men mag verwachten van een Ethische Commissie

Men verwacht vaak dat een Ethische Commissie een uitspraak doet (gevraagd of ongevraagd) over of een bepaald project of technologie ‘verantwoord’ is ja of nee. Men wil ‘closure’, afronding van een onderwerp op dit terrein en een commissie van experts kan dit bieden. In de praktijk is dat juist niet wat je wil van een commissie: immers, een advies is altijd tijd- en contextgebonden en kan nooít een dossier sluiten. In de webinar spraken we ook over de rol van de Commissie in de opvolging van adviezen.

Hoe de Ethische Commissie zich verhoudt tot ethiek ín de organisatie

Iemand stelde de vraag “hoe kan je voorkomen dat mensen zelf niet meer durven na te denken door de komst van de Ethische Commissie?”. Een zeer terechte vraag, want het gevaar dat bestaat bij een Ethische Commissie is dat het gaat fungeren als een extern geweten. Alles waar twijfel over bestaat, mag dan naar de Ethische Commissie. Moeilijke dossiers? Naar de commissie! Echter, in élk project worden keuzes gemaakt. Ethiek zit niet altijd in de grote verhalen, maar ook in alledaags professioneel handelen.

In Eindhoven is ook gekozen voor een intern Ethisch Team om het gesprek over ethiek ín de organisatie aan te jagen. Dit team bestaat uit een groep enthousiaste ambtenaren die zich, naast hun bestaande rol, bezig houden met de ethische vraagstukken over digitalisering. Ze gaan in gesprek met projectleiders, met collega’s om zo het ethisch bewustzijn te activeren. Bovendien schrijven ze ethische adviezen voor projecten. Van Veen benoemde in de webinar dat zo’n ethisch team veel dichter op de materie en de praktijk staat. Deze adviezen worden weer gelezen door de Ethische Commissie en zo ontstaat er een groot lerend vermogen.

Wat ethiek nodig heeft

Wat ik erg waardeer aan de insteek van Eindhoven is de keuze om in te zetten op ‘leren’. Ethiek gaat in mijn beleving ook niet over toetsen, maar om onderzoeken. Dit leeraspect kwam in de webinar een aantal keer terug in Van Veens verhaal. De Ethische Commissie mag dan wel een groep experts zijn, toch leren zij telkens van de organisatie, casuïstiek en van hun eigen werkwijze. Ze zijn kritisch en reflectief op hun eigen rol en handelen. Het lerende aspect zit ook ín de organisatie. Het ethisch team bouwt de ethische expertise intern op, door gesprekken aan te gaan en door inspiratiesessies (soms met de Ethische Commissie).

Een ander belangrijk aspect dat Van Veen ook noemde is dat ethiek alleen werkt bij ‘sociale veiligheid’. Je kunt alleen een goed gesprek in alle openheid voeren als daar ruimte voor wordt gemaakt en die ruimte ook wordt gegeven. Ethiek betekent soms ook tégenspreken, de veiligheid om dat te kunnen doen is heel belangrijk.

De rol van inwoners

De Gemeente Eindhoven heeft bewust niet gekozen voor een burgerpanel of een andere actieve rol voor burgers ín de Ethische Commissie. Maar dat betekent niet dat de inwoners geen stem hebben of niet worden gehoord. Integendeel. Van Veen benadrukt dat bij elk vraagstuk de stakeholders in kaart worden gebracht en dat dan het motto geldt “don’t talk about them without them”. Actief worden belangen en perspectieven opgehaald, maar de manier waarop is per vraagstuk verschillend. Het is belangrijk om ook dit in een ‘vrije’ ruimte te doen waarin de betrokkene zich veilig en vrij voelt om uit te spreken. In Eindhoven wordt daarom regelmatig gekozen voor het Stadslab als fysieke lokatie.

Conclusie

De conclusie van de webinar is dat een Ethische Commissie heel verrijkend kan werken voor de organisatie, maar Van Veen zou organisaties willen aanraden om daar niet mee te beginnen. Begin met een interne club, zoals een ethisch team met enthousiastelingen. Ik kan dat alleen maar onderschrijven, anders is het risico op onvervulde verwachtingen en het risico van een Ethische Commissie als extern geweten of juist als ‘window dressing’ aanwezig. Ethiek zit in al het handelen, niet in alleen in een commissie, maar met name in de organisatie. De Ethische Commissie is ‘slechts’ een buitenboordmotor.

Dit is een verslag van het webinar ‘De zin en onzin van Ethische Commissies’ dat Filosofie in Actie organiseerde op 16 januari 2024.