De keten van systemische problemen met ICT
Tijdens de verhoren van de parlementaire onderzoekscommissie over de ICT-problemen bij de overheid komt de informatie in horten en stoten binnen. De rode draad: gebrek aan professionaliteit is standaard en dat hang je niet aan de grote klok. Dit resulteert in een goednieuwscultuur. Onwelgevalligheden vanaf de werkvloer worden op weg naar de ivoren toren zorgvuldig weggefilterd tot er een sneeuwwit verhaal overblijft.
Dan het geld. Dat is van de belastingbetaler en het wordt besteed aan ICT-dienstverleners. Nobel-laureaat Milton Friedman onderscheidt vier soorten geld: je eigen of andermans geld, besteed aan jezelf of aan een ander. Hij leert ons dat geld van anderen dat je aan anderen besteedt economisch gezien het slechtst rendeert. Je eigen geld aan jezelf besteden presteert het best.
Dit klopt van twee kanten: niemand eet er een boterham minder om als wanprestaties van leveranciers onbesproken blijven. Er wordt nauwelijks geprocedeerd. Het is zelfs omgekeerd: bij ingebrekestelling dreigt de leverancier de vuile was buiten te hangen. En dan is er opeens iets te verliezen: baan, reputatie, pluche: type 1-geld dus. Schikken lijkt dan de beste mogelijkheid (nog meer type 4-geld).
Bij flinke investeringen wil je verrassingen het liefst uitsluiten. Helaas: resultaten uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst. Bij aanbesteden is het omgekeerd: je kiest, natuurlijk, voor past performance. Maar net bij dit soort investeringen mag dat weer niet. Inkopers krijgen zelfs minpunten bij hun beoordeling in geval van juridisch wapengekletter. En zo houdt het hele systeem zichzelf in stand. Beter rechtmatig gefaald dan doelmatig geslaagd.
De onderzoekscommissie is naarstig op zoek naar de oplossing. Gereedschappen zoals gezondverstandregeltjes uit Amerika? Methoden zoals Agile en Scrum? Haarlemmerolie gaat niet werken: a fool with a tool is still a fool. Dat ongemakkelijke gevoel bekruipt de commissie ook: juist een project met kleine stapjes ging mis. Huh?!? Er wordt toch zoveel reclame gemaakt rond betere softwareontwikkeling? Scheert nu nog gladder, wast nu nog witter. Maar overhemden worden nog steeds geel en softwareprojecten gaan nog steeds mank.
Je komt hier niet zomaar uit zonder de keten op meerdere punten te doorbreken. Een bloemlezing: amateurisme afstraffen, binnen en buiten de overheid. Bijna niets bereikt de bestuurskamer en datgene wat doorkomt, is wat door een snelfilter komt: wat wil de baas wel of niet horen? Ga dus zelf kijken op de werkvloer met alle ongerechtigheden van dien. Dat werkt zuiverend: het gaat Melitta-management tegen. Reken af op het zo goed en zo vroeg mogelijk vertellen van de waarheid. Zorg dat type 4-geld aanvoelt als type 1. Iemand die over een project van miljoenen gaat, moet in de eigen portemonnee voelen hoe het ermee staat. Dat ontzorgt!
Als de keten is doorbroken is er hoop op duurzame verbetering. Dat zal met vallen en opstaan gaan en lang duren. Wie durft?
Voor de commissie werden pleidooien gehouden voor kleinere projecten of projecten met kleinere stapjes. Terecht wijst dhr. Verhoef hierboven erop dat dit misschien geen oplossing biedt. Ik vergelijk kleinere projecten/stapjes wel eens met een clusterbom: een grote bom richt veel schade aan maar veel kleine bommetjes richt minder zichtbaar samen veel meer schade aan.
Er is geen “silver bullet”. Er zullen altijd mislukkende projecten zijn; dat is nu eenmaal de aard van projecten. Maar wanneer je structurele veroorzakers van problemen structureel inbouwt, vergroot je de kans niet. Ik duidt hier, net als dhr. Verhoef, op de soorten geld van Friedman. Nu werken mensen binnen de overheid, net als binnen elke organisatie, met andermans geld. Maar er zijn gradaties. Het doel van softwareontwikkeling is niet het maken van software maar het verbeteren van processen. Dan is het niet verstandig dat een leverancier van IT-diensten de leiding heeft en betaalt (Verhoef’s type 4) voor software ontwikkeling.
De sterke rol van de CIO’s bij de overheid is een typisch voorbeeld van Verhoef’s type 4 geld. Niet de eigenaar van de processen geeft geld uit aan het verbeteren van processen. De interne leverancier, de CIO, geeft geld uit aan het verbeteren van de processen die deze interne leverancier ondersteunt. Het zou veel beter zijn wanneer niet de CIO de macht en de budgetten had om softwareprojecten te betalen en te besturen. Het zou veel beter zijn wanneer de eigenaren van de projecten de projecten betalen en besturen en worden afgerekend op een verbeterd proces.
De overheid heeft de rol van de CIO versterkt, met instemming van de Algemene Rekenkamer. Er is ook, onder besturing van BiZa, een Gateway Review ingesteld. Ook hieraan doen vooral CIO’s mee. Met deze versterking van de rol van de interne leverancier wordt de rol van dhr. Verhoef’s type 4 geld versterkt. Het is hooguit de verkeerde dingen beter doen.
Waar dit toe kan leiden, hebben we niet alleen bij de tijdelijke commissie ICT gezien. We hebben het recent ook gezien bij een project dat de tijdelijke commissie ICT om onduidelijke redenen niet wilde meenemen in hun onderzoek. Dit project, SPEER van het Ministerie van Defensie, heeft erg veel tijd en geld in beslag genomen en is nu officieel beëindigd. Maar dit project gaat onder een andere noemer toch gewoon verder. Op dit project ben ik dieper ingegaan, zie http://www.managementsite.n…. Mijn belangrijkste kritiek was ook daar dat de verkeerde mensen aan het roer stonden om het verkeerde probleem op te lossen.