De tijd dat stapels vergaderstukken voor de raad werden gekopieerd en verspreid behoort bij verreweg de meeste gemeenten tot het verleden. Daarvoor in de plaats zijn raadsinformatiesystemen gekomen, waar alle vergaderstukken digitaal bij elkaar staan en waar geïnteresseerden in kunnen zoeken.
Beeld: Pixabay / niekverlaan
Bij digitalisering gaat het echter om veel meer dan om papier of bits en over informatieverspreiding. Het gaat om de balans tussen enerzijds het gemak en de snelheid voor inwoners, bedrijven en overheid en anderzijds om het beschermen van publieke waarden, zoals privacy, autonomie en gelijkheid.
In juli 2018 heeft het ministerie van BZK de Agenda Digitale Overheid NL DIGIBeter gepresenteerd. De agenda gaat over het contact van de overheid met inwoners en bedrijven en beschrijft de kansen van digitalisering. Aspecten die erin zijn opgenomen zijn het investeren in innovatie, informatie die toegankelijk, begrijpelijk en voor íedereen is en persoonlijke dienstverlening op maat. Hoe handig zou het zijn als een geboorteaangifte vanuit het ziekenhuis kan worden gedaan en er ook automatisch een bericht wordt gestuurd naar de SVB om de kinderbijslag te regelen? En dat er automatisch een ID wordt gemaakt als de oude verloopt en deze ook nog wordt bezorgd? Of als je via je mobiel zou kunnen stemmen bij de verkiezingen? De vraag is niet eens of het technisch kan. De vraag is: Wil je het? Is het veilig? Is het toegankelijk voor iedereen? De snelheid waarmee digitalisering haar intrede heeft gedaan, onze totale afhankelijkheid van de ICT-infrastructuur en de ongekende toepassingsmogelijkheden brengen vraagstukken met zich mee waar nog antwoorden op moeten komen.
Denk aan mogelijkheden én risico’s van toepassingen als DigiD, digitale platforms, open en big data, robots, kunstmatige intelligentie, virtual reality en blockchain. Het gaat kortom om veel meer dan vervanging van papier door bits en van de reprokamer door ICT-experts. Daarom wordt het beschermen van grondrechten en publieke waarden ook expliciet in de Agenda Digitale Overheid benoemd.
Verdeling van lasten en lusten
Digitalisering houdt ook de Raad van State bezig. De Raad heeft recent in een advies gewaarschuwd dat inwoners niet in de knel mogen komen door de digitaliserende overheid. Het lijkt erop dat het gemak voor de overheid voorop staat en er nog weinig stil wordt gestaan bij de gevolgen hiervan voor de verhouding tussen overheid en inwoners. Er is niet eens sprake van één overheid. Er zijn meerdere loketten met elk een eigen digitale werkwijze. Inwoners kunnen zo door de digitale bomen het bos niet zien. Bovendien is niet iedereen even digi-vaardig en digi-redzaam. De overheid moet ook daar rekening mee houden. De Raad noemt toegang tot de (digitale) overheid een beginsel van behoorlijk bestuur. “Burgers hebben recht op zinvol contact met de overheid, waarbij zij serieus worden genomen en hun eigen gegevens kunnen inzien en (waar nodig) corrigeren.” Aan de andere kant loopt de overheid vaak achter de feiten aan. In wet- en regelgeving is het haast onmogelijk om rekening te houden met de digitale werkelijkheid, ICT ontwikkelt zich immers sneller dan wetgeving kan bijbenen.
De Raad van State is daarnaast bang dat de overheid de lusten en de inwoners de lasten krijgen. Als we kijken naar het eenvoudige voorbeeld van de raadsstukken, dan heeft de gemeente het gemak van minder kosten (kopiëren, verspreiden, bijhouden adressenbestand enz.). De geïnteresseerde inwoner heeft het ongemak van zelf moeten zoeken en uitprinten, ook al staat er meer keuzevrijheid en meer toegang tot informatie tegenover. Een andere zorg betreft de enorme hoeveelheden (ook persoonlijke) data die worden bewaard, geraadpleegd en gekoppeld. Van wie zijn de data en wie waakt over onze privacy? Wie beschermt ons van hackers, cybercriminelen en fake news-verspreiders?
Rol van de gemeente(raad)
In de Agenda Digitale Overheid staan zowel de behoeften als de rechten van inwoners en bedrijven centraal. Er komen experimenten met oplossingen voor problemen op diverse maatschappelijke terreinen, zoals zorg, schuldhulpverlening en ondermijning. “We gaan mislukkingen niet uit de weg”, staat in de Agenda. “Daarnaast zorgen we ervoor dat iedereen binnen de overheid de juiste kennis heeft van digitalisering, van werkvloer tot top”.
Voor gemeenten, die dagelijks in contact zijn met hun inwoners en bedrijven, biedt de Agenda Digitale Overheid genoeg aanknopingspunten voor betere en meer persoonlijke dienstverlening, bijvoorbeeld door inwoners meer regie te geven op de eigen gegevens. Dat zijn wel de meer praktische toepassingen en de uitvoering. Ook op gemeentelijk niveau is het belangrijk dat de discussie over publieke waarden wordt gevoerd. De gemeenteraad zou privacy, autonomie en gelijkheid van inwoners op de agenda moeten (willen) zetten en, als volksvertegenwoordiger, voluit mee moeten doen aan die discussie op zoek naar antwoorden.
Pascale Georgopoulou is voormalig raadsgriffier van de gemeente Amstelveen en werkt momenteel voor verschillende partijen en organisaties in de publieke sector
