‘Diversity by design’ als basis voor een goede ethische commissie

Is diversiteit noodzakelijk voor het goed functioneren van een ethische commissie? Ja, schrijven data-ethicus en directeur van Filosofie in actie Piek Knijff en Isa Emmen in een nieuw onderzoeksrapport over diversiteit in ethische commissies voor digitale zaken. Zij pleiten voor ‘diversity by design’: diversiteit als centraal uitgangspunt nemen voor het ontwerpen, inrichten en functioneren van een ethische commissie.

Wat zijn ethische commissies?

Ethische commissies voor digitale zaken zijn sinds 2018 in opkomst bij verschillende overheidslagen en organisaties in de publieke sector. In gemeentelijke context, tevens de focus van ons rapport, functioneren ethische commissies als adviesorganen die het College van B&W gevraagd en ongevraagd ondersteunen in het maken van keuzes rondom digitalisering en de inzet van data en technologie. Ethische commissies houden zich onder andere bezig met wie er door technologie wordt beïnvloed of geraakt en op welke manier(en), welke en wiens belangen hierbij een rol spelen en in hoeverre publieke waarden gewaarborgd kunnen worden. Ze komen een aantal keer per jaar samen en buigen zich over casuïstiek, zoals het gebruik van voorspellende algoritmen voor dienstverlening of de inzet van cameratoezicht. De adviezen zijn niet bindend, omdat de uiteindelijke beslissing (in gemeentelijke context) een politieke is. De rol van ethische commissies kan gezien worden als ‘buitenboordmotor’, een verrijkende kracht die een zorgvuldige politieke afweging ondersteunt.

Ethische commissies zijn er in verschillende vormen en samenstellingen. De ‘klassieke’ invulling is er een van experts, waarbij leden worden gekozen op basis van (vaak academische) expertise over bijvoorbeeld juridische zaken, ethiek en (techniek)filosofie of technische kennis. Daarnaast bestaan er burgerpanels, waarin commissieleden zitting nemen vanuit een bepaalde ervaring en/of expertise en binding met de regio. In stadspanels worden bepaalde maatschappelijke regionale stakeholders vertegenwoordigd, zoals de zorg of het onderwijs. Ook zijn er gemeenten, zoals Groningen, die kiezen voor een combinatie: een kern van mensen met uiteenlopende expertise en een schil van inwoners eromheen.

Het belang van diversiteit

Diversiteit omvat alle manieren waarop mensen van elkaar kunnen verschillen: denk aan leeftijd, gender, religie, opleiding of culturele achtergrond. Het begrip ‘intersectionaliteit’ laat zien dat diversiteit verder gaat dan de man-vrouwverhouding in een groep, of verschillen in leeftijd: volgens intersectioneel denken doet maatschappelijke ongelijkheid zich voor langs verschillende assen van identiteit, die met elkaar overlappen of elkaar kruisen. De interactie tussen deze ‘stukjes’ van je identiteit kan verklaren hoeveel of juist hoe weinig maatschappelijk onrecht jij tegenkomt in het dagelijks leven. Diversiteit is hiermee geen simpele optelsom van deze stukjes: het gaat om de interactie tussen en combinatie van alle verschillende aspecten van je eigen identiteit en die van de anderen.

Filosofie in actie ondersteunt al een aantal jaar verschillende overheidslagen bij het oprichten en goed laten functioneren van ethische commissies. Tijdens deze begeleiding merkt Piek Knijff dat ethische commissies vaak bestaan uit dezelfde personen (letterlijk: dezelfde namen). Ook zijn leden van zo’n commissie vaak academisch opgeleid en behoren ze tot een vergelijkbare sociaal-economische positie.

Wie er aan tafel zit bij een ethische reflectie heeft invloed op het gesprek dat gevoerd wordt. Een ethische commissie bestaande uit mensen die relatief veel op elkaar lijken loopt daarom het risico om belangen van bepaalde groepen te vergeten – tenzij die belangen toevallig overeenkomen met hun expertisegebied en ze er op die manier kennis van hebben. Groepen die mogelijk over het hoofd worden gezien, worden vaker te weinig gehoord in maatschappelijke debatten: denk aan laaggeletterden, mensen met een migratieachtergrond en mensen met een handicap. Het proces van digitalisering raakt iedereen op een andere manier en een homogene groep mensen krijgt hier moeilijker een compleet beeld van.

Er zijn verschillende praktijkvoorbeelden die illustreren hoe diversiteit geborgd kan worden in ethische commissies. De ethische commissie van de gemeente Groningen is samengesteld naar aanleiding van een motie van de Gemeenteraad, met als expliciet doel blinde vlekken in kaart te brengen. Filosofie in actie, betrokken bij het samenstellen en opstarten van de commissie, adviseerde daarom om streven naar diversiteit niet als luxe, maar noodzaak te zien: hoe diverser de samenstelling, hoe meer perspectieven er gehoord worden en hoe completer het beeld van de casus wordt. Een ander voorbeeld is de Klankbordgroep Digitalisering van de gemeente Amersfoort. Zij nemen in hun adviezen de vraag ‘Wat weten we niet?’ mee. Dit dwingt de commissie om te verantwoorden met welke kennis een advies tot stand is gekomen.

Diversity by design: hoe dan?

Hoe vorm je een diverse ethische commissie? Hoe werf je divers en hoe zorg je dat de diversiteit geborgd wordt in het functioneren van de commissie? Ons rapport adviseert ‘diversity by design’: diversiteit als centraal uitgangspunt nemen voor het ontwerpen, werven en functioneren van de commissie. Een volledig ethisch reflectieproces vraagt om een veelheid aan perspectieven. Diversiteit zou geen luxe of nagedachte moeten zijn, maar een noodzaak voor het goed functioneren van een ethische commissie. Hieronder volgen de belangrijkste aanbevelingen.

Het ontwerp: begin met diversiteit

• Maak in formulering van de taak en het doel van de ethische commissie expliciet dat diversiteit noodzakelijk is voor het goed uitvoeren van het commissiewerk.
• Kaart diversiteit aan waar het niet expliciet benoemd wordt. Probeer bijvoorbeeld de noodzaak van diversiteit te illustreren aan de hand van een voorbeeldcasus die laat zien wat de meerwaarde is van een diverse representatie (dit is ons inziens altijd het geval maar een casus waarbij dit schrijnend naar voren komt, werkt hier het best)
• Het opstellen van profielschetsen kan helpen bij bepalen welke kennis en ervaring gewenst is voor de commissie.
• Denk na over een vergoeding, zodat er voor mensen die het minder breed hebben geen of minder financiële obstakels zijn om zitting te nemen in de commissie.

Divers werven: hoe ga je om met ‘we kunnen ze niet vinden’?

• Gebruik je netwerk, ook als je juist daar er gebrek aan diversiteit ervaart. Jouw netwerk van ‘usual suspects’ kan je verder brengen dan je denkt. Denk ook na over het inzetten van het netwerk van de organisatie zelf, bijvoorbeeld de afdeling Participatie van een gemeente.
• Plaats een open oproep en gebruik de kanalen waarmee je de mensen met het gewenste profiel het beste kunt bereiken.
• Let op de manier waarop je mensen benadert. Je kunt benoemen dat diversiteit belangrijk is voor de commissie, maar benadruk vooral waarom de kennis of ervaring van de persoon een verrijking zal zijn voor de commissie, naast het streven diverse commissieleden te willen werven.
• Blijf divers werven wanneer er leden aftreden en de zoektocht naar nieuwe leden begint. Zet in op de versterking van diversiteit aan perspectieven in de commissie.
• Gemak is je grootste vijand – geef niet te snel op!

De commissie in werking: hoe zorg je voor een open en veilige sfeer waarin ieders kennis, ideeën en ervaring gehoord worden?

• Zorg voor een bekwame en oplettende voorzitter, die in kan grijpen of bij kan sturen waar nodig. Bespreek als voorzitter of begeleider van de commissie met individuele leden wat diegene nodig heeft om goed tot diens recht te komen in vergaderingen. Een goede voorzitter kan met deze kennis leden aanspreken als ze te veel aan het woord zijn, andere leden juist de ruimte geven om het woord te nemen, bijsturen wanneer het gesprek een ongewenste kant op gaat of wanneer leden bepaalde aannames doen en verhelderende vragen stellen als het gesprek te technisch lijkt te worden.
• Ga als commissie samen aan tafel en formuleer omgangsnormen, uitgangspunten en andere afspraken die de groep belangrijk vindt tijdens vergaderingen. Het samen opstellen van deze afspraken helpt mee aan een positief begin van de samenwerking. Evalueer de afspraken periodiek.
• Let op de groepsdynamiek: hoe zijn de onderlinge relaties? Neemt iemand te veel het gesprek over, of houdt iemand zich juist in vanwege de groepsdynamiek? Een goede voorzitter maakt dit bespreekbaar. Eventueel bespreekt de voorzitter dit soort dynamieken individueel, omwille van de sociale veiligheid.
• Evalueer periodiek of alles wenselijk verloopt en of zowel de groep als het individu zich gehoord en gerespecteerd voelt.

Al deze aanbevelingen helpen uiteindelijk in het vormen en goed functioneren van een diverse(re) ethische commissie, waarin de belangen en perspectieven van verschillende groepen worden meegenomen.