Blockchain is een veelbelovende technologie, die interessant kan zijn voor gemeenten. De VNG publiceert een handleiding over blockchain specifiek voor gemeenten, over de organisatorische, technische, juridische en bestuurlijke aspecten van deze technologie. En IJsselgemeenten ondervond dat de implementatie van een openbare blockchain totaal anders is dan gangbare ICT.
Beeld: Pete Linforth / Pixabay
Veel gemeenten onderzochten de afgelopen jaren blockchaintechnologie. Zo ook IJsselgemeenten, de gemeenschappelijke regeling op het gebied van ICT en sociale zaken van de gemeenten Capelle aan den IJssel, Krimpen aan den IJssel en Zuidplas. “We wilden ervaren wat blockchain voor ons kan betekenen. Zodat als een klant bij ons komt met een functionele vraag, we kunnen beoordelen of blockchain daar een oplossing voor kan zijn,” zegt Marlène Geskes, afdelingshoofd ICT van IJsselgemeenten. Het traject leverde uiteindelijk geen werkende blockchaintoepassing op, maar wel een schat aan ervaring die Geskes graag deelt.
Pilots
IJsselgemeenten heeft geen structureel budget voor innovatie, maar in 2017 was er enige financiële ruimte om onderzoek te doen naar blockchaintechnologie. Die werd slim benut. Een student van de Hogeschool Rotterdam, die net was afgestudeerd op blockchain, werd voor een jaar ingehuurd om voor de gemeente onderzoek te doen. Hij keek onder meer welke gemeenten al werkende blockchaintoepassingen hadden. “Dat viel tegen,” zegt Geskes. “Er zijn wel veel blockchainpilots geweest, maar er is vooral verkend waar de technologie mogelijk voor te gebruiken is. De enige werkende toepassing die we in 2017 vonden was die voor het Kindpakket in de gemeente Zuidhorn. Maar dat is een gesloten toepassing, dus eigenlijk geen echte blockchaintoepassing, zoals ze zelf ook zeggen.”
Schoolkosten
IJsselgemeenten wilde een werkende blockchaintoepassing bouwen en koos voor het vergoeden van schoolkosten, onderdeel van bijzondere bijstand. “Het werd een interessant leertraject,” zegt Geskes. De eerste les die ze leerden was dat de gangbare manier waarop je IT-projecten in de markt zet, niet werkt. “We kregen zeven totaal verschillende, niet vergelijkbare offertes.” De zeven partijen werden uitgenodigd om een presentatie te geven en toen bleek dat dit project onmogelijk met één partij gedaan kon worden, omdat verschillende expertise nodig is. Uiteindelijk gingen drie partijen met IJsselgemeenten aan de slag: een partij die de achterkant bouwde (het blockchainsysteem), een partij die de voorkant maakte (de app waarmee inwoners bijzondere bijstand aanvragen plus de website voor de medewerkers) en een partij met kennis over architectuur, governance en beveiliging van blockchain.
Anders werken
Ook de manier waarop werd gebouwd was anders dan anders. “We werkten volgens de Scrummethodiek en gebruikten allerlei tools voor samenwerking, die we normaal niet gebruiken. Dat moest ook wel, want we zaten op verschillende locaties en bij verschillende organisaties. Het werkte heel goed en van deze andere manier van werken en tooling hebben we veel geleerd.” Nog een les: blockchaintechnologie is zo anders dan gangbare IT, dat je ook echt anders leert denken. “Steven Gort van ICTU dacht met ons mee en liet zien dat de vragen die we normaal stellen, misschien helemaal niet nodig zijn. Zo vroegen we ons af hoe we de blockchaintoepassing gingen koppelen aan ons financiële systeem. Hij vroeg waarom we dat wilden, want dat is niet per se nodig. Je kunt bijvoorbeeld geld apart zetten en de blockchain de controle laten doen. Je gaat kortom nadenken over andere mechanismes.”
Open blockchain
Het project begon in september 2017 en eindigde in januari 2019. Het leverde een in een testopstelling werkende blockchaintoepassing op. “De achterkant, de eigenlijke blockchaintoepassing, is klaar. We hebben een open blockchain, open source, op basis van blockchaintechnologie Ethereum.” De voorkant, de app waarmee inwoners toegang krijgen tot dit systeem, is echter nog niet gerealiseerd. Als de voorkant wel was afgekomen, dan had IJsselgemeenten nu een pilot gedaan, met andere organisaties, vertelt Geskes. Dan hadden inwoners het ook echt kunnen gebruiken. “We hebben in januari dit jaar de knoop doorgehakt dat we die voorkant en de koppeling niet alsnog laten ontwikkelen. Dat zou zeker 25.000 euro kosten en dat geld, maar ook de tijd die ermee gemoeid is, steken we nu liever in het verbeteren van processen van sociale zaken.”
Geen traditioneel IT-project
Geskes staat achter het besluit om de blockchaintoepassing niet verder te ontwikkelen: “Ons belangrijkste doel was dat we hiervan wilden leren. En dat hebben we zeker gedaan.” De belangrijkste les die ze leerden: experimenteren met een innovatieve technologie als blockchain is geen traditioneel IT-project. “In geen enkele vorm: niet in de inkoop, niet in de uitvoering en niet in de technologie. Dat doe je dan ook het beste met mensen die openstaan voor andere manieren van denken en werken.” Een ander leerpunt is dat het goed is om het breder te trekken en een experiment als deze met andere organisaties samen op te zetten. Tijd en geld kan dan gezamenlijk geïnvesteerd worden, concludeert Geskes.
Handleiding voor gemeenten
In een recent door de VNG gepubliceerde handleiding over blockchain wordt aangeraden om bij het ontwikkelen van een blockchaintoepassing alle aspecten gelijktijdig mee te nemen: de organisatorische, technische, juridische en bestuurlijke. “Dan is de kans van slagen het grootst,” zegt Sofie Berns, auteur van de handleiding en voorheen werkzaam bij de VNG, sinds april senior adviseur innovatie binnen de gemeente Utrecht. De VNG kreeg veel vragen van gemeenten over blockchain en daarom is er nu de handleiding, specifiek voor gemeenten. Roxane Daniels, die meewerkte aan de handleiding vanuit VNG Informatiesamenleving: “Het is niet dat wij vinden dat gemeenten met blockchain aan de slag moeten. Blockchain is een nieuwe technologie, die heel anders werkt dan gangbare ICT en die zeker het onderzoeken waard is. Wij willen met deze handleiding gemeenten goed informeren over de keuzes die ze hebben en de voor- en nadelen van deze technologie.”
Samen organiseren
De handleiding bestaat uit een deel voor bestuurders, met informatie over onder meer de effecten van blockchain op transparantie en democratie. En een deel voor ambtenaren die met deze technologie aan de slag willen en de technische, organisatiekundige en juridische keuzes die daarbij spelen. Wat vinden Berns en Daniels de belangrijkste conclusies? Berns: “Blockchain is per definitie een technologie waarvoor je moet samenwerken. Het is een decentraal systeem, dat meerdere partijen gebruiken. Maar ook het bouwen en implementeren van een blockchaintoepassing kun je niet alleen. Dat moet je samen doen, met medeoverheden, onderwijs en marktpartijen. Het past daardoor heel goed bij de beweging van samen organiseren.” Daniels: “Een nieuwe technologie zoals blockchain kent vraagstukken op meerdere niveaus. Alleen als bestuurders blockchain begrijpen kunnen ze organisaties de ruimte bieden om mogelijkheden te verkennen. En omgekeerd moet de organisatie de technologie kunnen doorgronden en dit aan het bestuur kunnen uitleggen.”
Smart Society Agenda
Blockchaintechnologie is echt een andere manier van denken en werken, zoals IJsselgemeenten ondervond. Het kan een enorme lastenverlichting betekenen in administratieve processen, wat betekent dat de overheid er veel baat bij kan hebben. Veel gemeenten experimenteren met blockchain, maar hoe breng je de ontwikkeling een stap verder? Daniels noemt de Smart Society Agenda, die het inzetten van nieuwe technologie, zoals blockchain, in een versnelling kan brengen. Op 21 maart ondertekende een brede coalitie vanuit overheid, markt en wetenschap de steunverklaring voor deze agenda: “Door de Smart Society Agenda werken partijen samen aan innovatieve, datagedreven en integrale oplossingen voor maatschappelijke opgaven. In de werkwijze ligt de nadruk op versnellen door kennis te delen en op kortcyclisch innoveren op basis van een concrete, open actie-agenda. Ik verwacht dat het hergebruik van slimme oplossingen daardoor een grote vlucht zal nemen.”
Kunstmatige intelligentie
De technologie die voor de Smart Society Agenda wordt ingezet om oplossingen te bedenken, bijvoorbeeld voor vraagstukken op het gebied van klimaat of veiligheid, kan blockchain zijn. Maar ook andere technologie, zoals kunstmatige intelligentie. In het klein is IJsselgemeenten daar ook mee bezig, zegt Marlène Geskes. “De volgende technologie die we gaan onderzoeken is kunstmatige intelligentie. We hebben net een student de opdracht gegeven om dit voor ons uit te zoeken.” Die werkwijze past bij hoe veel gemeenten dit doen, besluit Daniels: “Gemeenten willen een moderne overheid zijn en daarbij hoort dat je nieuwe technologie verkent, om erachter te komen of het een mogelijke oplossing kan bieden voor maatschappelijke vraagstukken.”
De handleiding over blockchain is als PDF te downloaden op de website van de VNG
Hoe kan iets na tig mislukte pilots nog steeds een veelbelovende technologie genoemd worden? Die handreiking kan wat mij betreft heel kort zijn: richt je op kansrijkere technologie.
Blockchain in Nederland is een geëscaleerd prestigeproject van een frauduleuze (ex-)hoogleraar die door de giftige combinatie van media-aandacht, prestige en aanzien een groot deel van de Nederlandse overheid en het bedrijfsleven op het verkeerde been heeft gezet. Punt.