De beroepsgroep informatici die zo bepalend is voor toekomstig geluk en welzijn van mensen en duurzaamheid van onze planeet, mogen we niet overlaten aan de vrije markt en een onbeschermde functie alleen. Certificering van het vak informaticus is noodzakelijk voor mens- en planeetwaardige digitalisering in de toekomst.
Zonder een verklaring van de registerinformaticus zou een digitale voorziening niet gebruikt moeten worden. | Beeld: Shutterstock
Sinds de jaren 80 van de 20ste eeuw heeft digitalisering zich ontwikkeld van een eenzijdig werktuig voor het verbeteren van efficiency van administratieve processen tot een veelzijdig hulpmiddel dat ook emotionele en sociale waardebelevingen oproept.
Emotionele waarde is bijvoorbeeld plezier, voldoening en gehecht zijn aan het gebruik van digitale voorzieningen zoals Facebook, Instagram en videospellen. Of een virtueel bezoek brengen aan het Rijksmuseum met behulp van een virtual reality-bril.
Sociale waarde gaat over zich onderscheiden en profileren ten opzichte van anderen en het onderhouden van je identiteit en imago via bijvoorbeeld LinkedIn en vlogs op YouTube.
De voortschrijdende digitalisering en kunstmatige intelligentie hebben ook een duistere kant.
Vitaal belang
Ook tijdens de coronacrisis was digitalisering van vitaal belang. Via thuiswerken en online shoppen werden grote delen van de economie draaiende gehouden. Met behulp van videobellen was contact via beeld met dierbaren mogelijk en konden psychologen geestelijke zorg verlenen aan hun cliënten. Het zijn enkele voorbeelden van de waarde van digitalisering bij een lockdown van een samenleving.
Een tamelijk nieuw ‘kroonjuweel’ in de voortschrijdende digitalisering is kunstmatige intelligentie. Hiervan wordt verwacht dat deze technologie in de toekomst de beperkingen van het cognitief vermogen van de mens overschrijdt. Digitalisering en kunstmatige intelligentie worden bijvoorbeeld ingezet voor het tegengaan van klimaatverandering, betere en duurzamere productiemethoden in de landbouw en slimmere zorgtoepassingen waardoor de schaarste aan zorgpersoneel kan worden gecompenseerd.
Duistere kanten
Maar de voortschrijdende digitalisering en kunstmatige intelligentie hebben ook een duistere kant. Machtsmisbruik en privacy-schendingen door de grote Tech-bedrijven, cyberoorlog, nepnieuws, cybercrime, discriminatie, slechte toegankelijkheid van apps en websites voor mensen met audio/visuele beperkingen en het afluisteren van kinderen via kinderspeelgoed. Het zijn negatieve voorbeelden die regelmatig in het nieuws zijn. Met steeds meer wetgeving, zoals de Algemene Verordening Gegevensbescherming van 2018, de voorgestelde Digital Markets Act en Digital Services Act en de in 2021 aangekondigde AI-verordening trachten overheden de macht en het misbruik te beteugelen.
Ethiek
Binnen deze wetgeving wordt steeds vaker een beroep gedaan op de ethiek van informatici en professionals die digitale voorzieningen ontwerpen en bouwen. Ethiek is ‘kritische bezinning over het juiste handelen.’ Een belangrijk doel is dat commerciële en economische motieven niet ten koste mogen gaan van publieke waarden zoals privacy, rechtvaardigheid, autonomie en menselijke waardigheid.
Dat regelmatig het geweten knaagt bij informatici en professionals bij het amoreel handelen van hun werkgevers blijkt bijvoorbeeld uit de documentaire ‘The Social Dilemma’. Medewerkers van Google en Facebook verlaten hun bedrijf vanwege ethische bezwaren. Omdat ze moeite hebben met wat ze ‘toezichtskapitalisme of surveillancekapitalisme’ noemen door de niet te stillen datahonger van hun bedrijven. Het verzamelen van steeds meer persoonsdata is de aanjager van hun buitensporige verdienmodellen en extreme winsten.
Ons voorstel is om voor de mens, potentieel risicovolle digitale voorzieningen onder toezicht te stellen van een registerinformaticus.
In Nederland kennen we het voorbeeld van de toeslagenaffaire. Verkeerd gebruik van persoonsgegevens door de Belastingdienst leidde tot profilering en discriminatie. De titel van het onderzoeksrapport ‘Ongekend Onrecht’ spreekt voor zich. Geld verdienen met kunstmatige intelligentie en digitalisering door het schenden van publieke waarden kunnen we en mogen we als samenleving niet toestaan.
Veel informatici en professionals zwijgen wanneer ze zich zorgen maken over potentiële risico’s van misbruik of verkeerd gebruik bij de ontwikkeling en bouw van nieuwe digitale voorzieningen. Bang om hun baan te verliezen, angst om tegen de cultuur in te gaan of niet meer bij de groep te horen zijn motieven om niet kritisch te zijn of niets te zeggen. Ze willen geen klokkenluider of verklikker zijn. Daarom zijn wij voorstander om ethiek meer expliciet te maken en ethisch gedrag positief te benaderen. Daar hoef je geen idealist, schijnheilige of klokkenluider voor te zijn.
Registerinformatici
Ons voorstel is om voor de mens, potentieel risicovolle digitale voorzieningen onder toezicht te stellen van een registerinformaticus. Een registerinformaticus is een gecertificeerd en bevoegd persoon om een goedkeurende verklaring af te geven voor een digitale voorziening. Zoals een accountant dat doet voor een jaarrekening van een bedrijf- of instelling. Zonder een verklaring van de registerinformaticus mag de digitale voorziening niet worden gebruikt.
Om de in dit artikel voorgestelde rol goed te kunnen vervullen is verdere professionalisering en formalisering van de rol van registerinformaticus nodig.
Leon Dohmen is Voorzitter van de interessegroep Onderzoek en Onderwijs ICT van de KNVI
Carinke Buiting is Managing Director MediPrepare
Tanja Ubert is Docent methoden, ontwerp, data engineering aan de Hogeschool Rotterdam
Een zeer goed voorstel en gedachtegoed waar wij met onze stichting al sinds het verschijnen van het rapport Elias aan werken (ook in samenwerking met de KNVI en DANW en het hoger onderwijs). De exacte vorm (registerinformaticus, onafhankelijke architect of anders) is bijzaak. De essentie is een goede besturing met checks and balances waarin de informatieprofessional een kritisch geweten is van de transformatie en de opdrachtgever en opdrachtnemer scherp moet houden. Wij komen graag met jullie in gesprek om het leerdoelendocument dat we inmiddels hebben opgesteld voor deze rol te bespreken.