Gemeenten maken zich zorgen over de impact van misleidende informatie

Gemeenten zien een toename aan misleidende informatie en maken zich zorgen op de impact ervan op de lokale democratie. Dat blijkt uit een quickscan van IenO Research in opdracht van het ministerie van Binnenlands Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Gemeenten geven aan dat ze hulp nodig hebben bij het reageren op misleidende informatie en het monitoren ervan. Ook is er behoefte aan meer preventie.

Het onderzoek bestond uit een enquête onder gemeentesecretarissen, wethouders en raadsleden. Daarnaast vonden focusgroepen en diepte-interviews plaats. Het is onderdeel van het beleid voor de aanpak van desinformatie.

Wat verstaan we onder desinformatie?

Omdat lang niet altijd duidelijk is wanneer er sprake is van desinformatie (doelbewust verspreide misleidende informatie), misinformatie (onjuiste informatie die wordt gedeeld zonder schadelijke bedoelingen) of complottheorieën (een specifieke vorm van des- of misinformatie, waarbij mensen de overtuiging hebben dat bepaalde gebeurtenissen in het geheim zijn gemanipuleerd door machtige groepen met verkeerde bedoelingen), gebruikt men in de quickscan de verzamelterm ‘misleidende informatie’.

Bijna driekwart van de ondervraagden denkt dat ze in het afgelopen jaar te maken hadden met misleidende informatie, met name met misinformatie. Veruit de meesten zien een toename ten opzichte van vijf jaar geleden.

De respondenten leggen een verband tussen misleidende informatie, polarisatie en wantrouwen naar de overheid. Dat gaat ook over de onderlinge relaties, zoals de omgang tussen raadsleden en het al dan niet bestaan van een vertrouwensband tussen raad en college. Misleidende informatie wordt ook door raadsleden en wethouders verspreid, zo blijkt uit de quickscan. Wantrouwen speelt een belangrijke rol; raadsleden kunnen informatie van het college als misleidend ervaren en omgekeerd.

Lokale media als katalysator

Misleidende informatie die vanuit burgers bij de gemeenten terechtkomt, gaat vooral over lokale onderwerpen en belandt vooral via e-mails en sociale media op het bordje van gemeenteambtenaren. Soms hebben landelijke thema’s invloed op de misleidende informatie die ze ontvangen, zoals corona en de energietransitie. Lokale media, en soms landelijke media, worden gezien als katalysator in de verspreiding van onjuiste informatie. Er zijn ook voorbeelden van burgers die bijeenkomsten organiseren en net doen of de gemeente de organisator is.

Vooral in kleine gemeenten zijn burgers die misleidende informatie verspreiden vaak bekende figuren. ‘Het gaat om burgers die frequenter op de radar komen omdat ze hun ongenoegen publiekelijk kenbaar maken,’ schrijft het onderzoeksbureau.

Nauwelijks beleid

Veruit de meeste gemeenten hebben geen functionaris voor de omgang met misleidende informatie, geen beleid om er zicht op te houden, en geen centraal overzicht van meldingen van misleidende informatie. Er is nauwelijks sprake van trainingen of protocollen voor de omgang met misleidende informatie. De handreiking ‘omgaan met desinformatie’ van het ministerie van BZK is bij 58 procent van de gemeentesecretarissen bekend.

Hoe gemeenten omgaan met misleidende informatie

Hoe gaan gemeenten er dan mee om? Dat ligt aan de context. Voor een deel komt misleidende informatie bij hen terecht via juridische procedures zoals Woo-verzoeken. Dit aantal verzoeken neemt toe en kost veel tijd. Gaat het om niet-juridische procedures, dan is er de keuze tussen reageren of negeren. Reageren levert vaak weinig op, zeggen de respondenten. Het wantrouwen van de verspreider neemt vaak eerder toe dan af. Vooral wethouders vinden dit lastig.

Raadsleden gaan verschillende om met misleidende informatie. Sommigen blijven er liever van weg, maar er zijn ook raadsleden die alle informatie van inwoners serieus nemen en ‘misstanden’ direct willen aanpakken, schrijft I&O Research.

Zorgen over impact

Gemeenten maken zich zorgen over de impact van misleidende informatie op de democratie. Ze zien de polarisatie toenemen onder burgers en binnen de gemeentepolitiek. Raadsleden vinden het steeds moeilijker om te bepalen wat misleidende informatie is.

Misleidende informatie kost gemeenten veel tijd en daarmee belastinggeld. Het beïnvloedt zowel de werkdruk als de kwaliteit van de besluitvorming. Bovendien ondervinden sommige wethouders en gemeentesecretarissen emotionele effecten door het wantrouwen van burgers en de persoonlijke aantijgingen die ze te verduren krijgen.

Hulp nodig bij herkennen van misleidende informatie

Gemeenten geven aan dat ze hulp nodig hebben bij het reageren op misleidende informatie en het monitoren ervan. Ook is er behoefte aan meer preventie. Concreet is er behoefte aan hulp bij het kunnen herkennen van complotten en ondermijningsprocessen; instrumenten, protocollen en trainingen; kennisdeling tussen gemeenten en de mogelijkheid tot onafhankelijk advies. Liefst zouden ze een algemeen beschikbaar document ontvangen met alle complottheorieën die in omloop zijn. Dat wordt een lijvig document!

Dit artikel werd eerder gepubliceerd bij onze collega’s van Binnenlands Bestuur