Ideologie en informatiehuishouding, deel 1: Kernwaarden
Bij het op orde brengen van de informatiehuishouding wordt vooral gedacht aan technologische innovaties en organisatorische aanpassingen. Veel minder aandacht is er voor de rol van ideologie en politiek. Echter, geen enkele ontwikkeling heeft de laatste decennia zoveel invloed gehad op onze maatschappij als de opkomst van digitalisering en internet.
Dit is deel 1 van een serie artikelen over Ideologie en informatiehuishouding. In een volgend artikel wordt een aantal ambities van de verschillende partijen op het gebied van digitalisering en informatiehuishouding met elkaar vergeleken. Het gaat daarbij om thema’s als menselijke maat, democratie en participatie, transparantie, regie op gegevens, ‘reinventing Informatiehuishouding’, centrale sturing op ICT en digitale soevereiniteit.
De relatief weinige aandacht voor de rol van ideologie en politiek is deels wel verklaarbaar, want: ‘Een kapotte lantarenpaal is niet links of rechts, die moet gewoon gerepareerd worden.’ Deels is het echter ook een miskenning van de werkelijkheid. Corien Prins, voorzitter van de WRR stelde deze zomer in NRC: “De Nederlandse politiek is nog onvoldoende sensitief voor de fundamentele veranderingen die te maken hebben met AI en de gevaren van digitale ontwrichting.”
Informatiehuishouding en informatierelaties
De informatiehuishouding van de overheid gaat niet alleen over technologie, maar ook over informatierelaties. Tussen ambtenaren binnen de overheid, tussen de uitvoerende macht en de controlerende macht, maar ook tussen overheid en burger. Bij vraagstukken rond digitalisering en informatiehuishouding moeten we dus de vraag stellen wat dit betekent voor ambtenaren die ermee moeten werken, maar vooral ook voor burgers die er als klant of als ‘citoyen’ mee te maken hebben. Welke waarden willen we verwezenlijken en welke problemen moeten daarvoor worden aangepakt, al dan niet met behulp van nieuwe technologie? Digitalisering kan onze waarden dienen of juist ondergraven. De inrichting van de informatiehuishouding kan zorgen voor een betere uitwisseling van informatie, of dat juist in de weg staan.
Vrijheid, gelijkheid en broederschap
Ideologie wordt wel gedefinieerd als een samenhangend stelsel van ideeën, waarden en overtuigingen ten aanzien van de mens en de inrichting van de maatschappij. De grote strijd in de 19e en 20ste eeuw was de ideologische strijd tussen drie kernwaarden uit de Franse Revolutie: vrijheid, gelijkheid en broederschap. Dat waren in die tijd logische antwoorden op de tekortkomingen van het ancien regime waarin er nauwelijks ruimte was voor burgerlijke vrijheid, waarin ongelijkheid was geïnstitutionaliseerd in de standenmaatschappij van adel, geestelijkheid en de ‘derde stand’ en waarin broederschap vooral werd beleefd aan de keukentafel en in de dranklokalen en salons. Vrijheid is de kernwaarde achter het kapitalisme, de ideologie van de vrije ondernemingsgewijze productie. Dit beginsel wordt in Nederland van oudsher uitgedragen door de VVD. De partij die zich in Nederland sterk heeft gemaakt voor gelijkheid – en het daarmee verwante begrip solidariteit – is de PvdA. Broederschap is een beginsel dat zich minder gemakkelijk laat plaatsen in een politieke context. Misschien is het christendemocratisch gedachtegoed, waarbij verantwoordelijkheid een belangrijke notie is, nog wel het meest verwant met de kernwaarde ‘broederschap’.
Nieuwe kernwaarden
Naast de oude waarden – vrijheid, gelijkheid, verantwoordelijkheid – zijn er in de loop van de 20ste eeuw ook nieuwe kernwaarden opgekomen. In de jaren ’60 vond D66 dat er een doorbraak nodig was in het politiek bestel; het opnieuw vormgeven van de democratie beschouwde deze partij als de sleutel om de bestaande orde open te breken. In de jaren daarna groeide de aandacht voor het thema duurzaamheid, hetgeen uiteindelijk resulteerde in de oprichting van GroenLinks. De toenemende globalisering resulteerde in een tegenbeweging waarbij het beschermen van de nationale identiteit en het herwinnen van de nationale soevereiniteit voorop stond.
De PVV won in 2023 de verkiezingen met als leus ‘De Nederlander weer op 1’. Het belang van regionale identiteit, ‘naoberschap’ en de nadruk op de menselijke maat vormde de basis van de overwinning van de BBB tijdens de provinciale verkiezingen van 2023. Tenslotte werd de NSC opgericht uit bezorgdheid over het ontsporen van de rechtsstaat, zoals dit onder andere naar voren kwam in de Toeslagenaffaire. Zo bezien kunnen de kernwaarden van de nieuwe partijen – democratie, duurzaamheid, nationale identiteit, menselijke maat, rechtsstaat – beschouwd worden als reacties op tekortkomingen en blinde vlekken in de oude ideologieën.
Heeft digitalisering gevolgen voor wereldbeeld en ideologie?
Geen enkele ontwikkeling heeft de laatste halve eeuw zoveel invloed gehad op onze maatschappij als de opkomst van digitalisering en internet. Het dagelijks werk van ambtenaren en autoverkopers, van boekhouders en baliemedewerkers is fundamenteel veranderd ten opzichte van het voorgaande industriële tijdperk. Daarmee komt de vraag op of digitalisering gevolgen heeft voor ons wereldbeeld? Hebben de oude ideologieën nog voldoende zeggingskracht in ons huidige tijdperk of zijn er nieuwe richtinggevende verhalen nodig?
Over vrijheid en marktmacht
Het liberalisme heeft een enorme invloed uitgeoefend; de afgelopen 40 jaar was het met afstand de meest invloedrijke stroming in de westerse democratieën. Echter, de vrije markteconomie heeft in de wereld van digitalisering gezorgd voor een oligopolie van enkele Big Tech bedrijven zoals Apple, Amazon, Alphabet, Meta en Microsoft die de markt vrijwel volledig domineren. Zelfs het wetenschappelijk bureau van de VVD constateert dat deze partijen hun machtspositie misbruiken om op die manier eerlijke concurrentie in de weg te zitten. “Met betrekking tot digitalisering zijn er vijf kernwaarden die essentieel zijn voor liberalen: privacy, autonomie, veiligheid, gelijkwaardigheid en democratie. Hoewel liberalen veel waarde hechten aan het non-interventieprincipe, zien we dat dit bij digitalisering leidt tot onacceptabele risico’s ten aanzien van de liberale kernwaarden. De politiek zal dus gericht moeten ingrijpen. Juist door grenzen te stellen, kan onze vrijheid worden gewaarborgd.” Het belang van vrijheid in relatie tot overheidsingrijpen zal daarmee in het digitale tijdperk opnieuw doordacht moeten worden.
Over solidariteit en de rol van de overheid
Digitalisering leidt ook tot nieuwe dilemma’s voor de sociaaldemocratie. Van oudsher heeft de sociaaldemocratie ingezet op een sterke rol van de overheid die zorgde voor een sociaal vangnet voor de mensen die buiten de boot vielen. Het lijkt waarschijnlijk dat de ontwikkelingen op het gebied van digitalisering, robotisering en artificiële intelligentie ervoor zullen zorgen dat de baanzekerheid van een groot deel van de middenklasse onder druk komt te staan. Waar het vroeger nog mogelijk was om via fiscale maatregelen een deel van de inkomsten van bedrijven af te romen ten behoeve van sociale uitkeringen, is dat in de huidige context van internationaal opererende Big Tech bedrijven veel lastiger geworden.
Daarnaast heeft de overheid altijd een grote rol gehad bij de ontwikkeling van de fysieke infrastructuur zoals het wegennet en het spoornetwerk. De afgelopen decennia is de informatie infrastructuur vrijwel geheel ontwikkeld door marktpartijen. Dat wordt in toenemende mate problematisch ervaren gezien het feit dat de economie en het openbaar bestuur in grote mate afhankelijk zijn geworden van deze informatie infrastructuur.
Kernwaarden
Hieronder staat een overzicht van de belangrijkste kernwaarden en de mate waarin deze door de verschillende politieke partijen worden gedeeld. Voor deze indeling is gebruik gemaakt van de beginselprogramma’s en verkiezingsprogramma’s van deze partijen. Daarnaast is ook het algemene beeld meegewogen dat een partij uitdraagt in het maatschappelijk debat.
Hierbij gelden de volgende opmerkingen.
- In rood is de kernwaarde aangegeven die voor de betreffende partij bij uitstek van belang is.
- Iedere indeling is voor betwisting vatbaar. Ook GroenLinks vindt ‘verantwoordelijkheid’ belangrijk, maar voor NSC staat dit begrip centraal. Het CDA hecht zeker aan ‘democratie’, maar het is niet een thema dat deze partij actief uitdraagt.
- De gehanteerde begrippen zijn grofmazig. ‘Gelijkheid’ betekent voor de VVD vaak gelijkheid voor de wet, terwijl de PvdA meer de nadruk legt op gelijkheid van kansen en uitkomsten.
- Niet alle kernwaarden zijn in bovenstaande tabel opgenomen. Voor de PVV zijn ‘Nederlanders weer op 1’ en ‘stop asielimmigratie’ belangrijke kernwaarden. Deze kunnen geschaard worden onder de noemer ‘Soevereiniteit NL’.
- Ook opvallend is dat de nieuwe partijen vaker ‘de menselijke maat’ centraal stellen. Gelijkheid en solidariteit zijn belangrijke begrippen, maar missen aandacht voor het eigene, het bijzondere, de mens achter het dossier.
- Het meest opvallend is dat er grosso modo toch betekenisvolle overeenstemming lijkt te zijn over een aantal kernwaarden. Waarden als vrijheid en solidariteit worden vrijwel unaniem onderschreven, ook al bestaan er zeker verschillen in interpretatie.
- Dat geldt ook voor de rol van de overheid. Partijen kijken van oudsher verschillend aan tegen overheidsgezag. Partijen als VVD, CDA en BBB zijn in beginsel terughoudend ten opzichte van een grote overheid, terwijl partijen als de PvdA en GroenLinks vanuit hun geschiedenis wel een grotere rol voor de overheid zien weggelegd. Het is opmerkelijk dat op het gebied van digitalisering en informatiehuishouding er brede overeenstemming bestaat dat de overheid haar rol moet pakken, dat er meer centrale regie nodig is en dat het belangrijk is om in Europees verband samen op te trekken teneinde de marktmacht van Big Tech bedrijven te kunnen beteugelen.
Onderzoek
De Regeringscommissaris Informatiehuishouding Arre Zuurmond verzocht aan Instituut Maatschappelijke Innovatie (IMI) een onderzoek te doen naar het thema ‘Ideologie en informatiehuishouding’.
De belangrijkste vragen van het onderzoek zijn:
- Wat zijn de kernwaarden in de belangrijkste politiek-ideologische stromingen in het Nederlandse politieke landschap?
- Wat is hun visie op de rol van de overheid vanuit deze verschillende politiek-ideologische stromingen?
- Wat is hun visie op hoofdlijnen op het gebied van digitalisering, transparantie en informatiehuishouding?
Voor het analyseren van het gedachtegoed van politieke partijen zijn bronnen gebruikt als beginselprogramma’s, verkiezingsprogramma’s, websites, publicaties en interviews met Kamerleden of directeuren van wetenschappelijke bureaus.
Lees ook:
