De Belastingdienst is al jaren de kop van Jut. Terecht. Maar toch is de Belastingdienst niet de enige die blaam treft.
De Belastingdienst is al jaren de kop van Jut. En terecht, er gaat immers veel mis. Toch is de Belastingdienst niet de enige die blaam treft. Tijd om een lans te breken voor de Belastingdienst.
Vooropgesteld: De Belastingdienst heeft grove fouten gemaakt en heeft daar geen openheid over gegeven. Integendeel, fouten zijn verborgen en ontkend. Deze problemen moeten worden aangepakt, maar sluimeren al jarenlang.
In 2013 was het land te klein, toen bleek dat Bulgaren massaal misbruik maakten van toeslagen. De politiek en de maatschappij waren verontwaardigd. Hoe kon dit gebeuren? Het toeslagensysteem dat een aantal jaar daarvoor was ingevoerd, bleek te complex en te fraudegevoelig. Ondertussen kampte de Belastingdienst met reorganisaties als gevolg van door de politiek opgelegde bezuinigingen. De druk op de Belastingdienst om fraude op te sporen en hard aan te pakken, nam echter onverminderd toe.
In 2018 kwam de Polenfraude aan het licht. Poolse arbeidsmigranten fraudeerden op grote schaal met werkloosheidsuitkeringen. Wederom was de politiek verontwaardigd. Niet vanwege het gebruik van de term Polenfraude, maar vanwege het gebrek aan opsporing van deze fraude. Destijds verzuchtte de presentator van Brandpunt illustratief op televisie: “Als er meer dan zestig Polen op hetzelfde adres staan ingeschreven, die allemaal WW incasseren, dan moet er toch een lampje gaan branden?”
In 2020 blijkt dat de Belastingdienst risicoprofilering gebruikt om fraude op te sporen, waarbij het hebben van een dubbele nationaliteit als indicator is opgenomen. De Belastingdienst wordt verweten moedwillig te discrimineren en inmiddels is zelfs aangifte gedaan. De politiek lijkt daarmee collectief afscheid te willen nemen van de Belastingdienst. De aangifte is echter het sluitstuk van een opeenstapeling van jarenlang mismanagement, een onuitvoerbare toeslagenregeling en een toenemende politieke en maatschappelijke druk op de Belastingdienst om fraude aan te pakken.
Het verwijt dat de Belastingdienst discrimineert door te profileren is bovendien wel erg kort door de bocht. Etnisch profileren is het gebruik van criteria als huidskleur, nationaliteit, etniciteit, taal of geloof bij opsporing of handhaving, terwijl dat niet objectief te rechtvaardigen is, aldus Amnesty International. De Belastingdienst geeft zelf als rechtvaardiging dat de indicatoren zijn geselecteerd op basis van hun voorspellend vermogen. Daarbij is gekeken naar data van zaken uit het verleden. Dat is zeker geen garantie voor objectiviteit. Data zijn immers zelden objectief. Bovendien mochten de data over nationaliteit überhaupt niet meer worden gebruikt. Maar of de discriminatiekaart hier terecht wordt gespeeld, valt te betwijfelen.
Desalniettemin zat de Belastingdienst fout. Behalve dat er gebruik gemaakt werd van verouderde data die niet gebruikt had mogen worden, is mogelijk ook een self-fulfilling prophecy gecreëerd met het jarenlang gebruik van dezelfde indicatoren. De grootste fout was echter dat vermoedens als feit zijn geïnterpreteerd, waardoor toeslagen onterecht zijn stopgezet of teruggevorderd.
Toch is profileren, mits goed toegepast en voorzien van waarborgen, een methode die juist willekeur kan voorkomen en de objectiviteit bij opsporing en handhaving vergroot. De vraag blijft wat we daarbij juridisch en ethisch toelaatbaar vinden. De Belastingdienst doet er in de tussentijd goed aan hun werkwijze en modellen nog eens tegen het licht te houden, maar daarmee zijn de echte problemen nog niet opgelost.
Christian Verhagen is senior adviseur bij Verdonck, Klooster & Associates en publiceert regelmatig over data en technologie in de publieke sector.
