Onderwijs in digitale geletterdheid net zo essentieel als taal en rekenen

De vier basiselementen van digitale geletterdheid

Digitale geletterdheid is het vermogen om de mogelijkheden van digitale technologie te benutten, zonder jezelf of anderen schade te berokkenen. Digitale geletterdheid is volgens SLO – het nationaal expertisecentrum voor curriculumontwikkeling en de organisatie die de kerndoelen ontwikkelt – net als geletterdheid een combinatie van kennis en verschillende vaardigheden. Bij digitale geletterdheid gaat het om digitale kennis en vaardigheden die door SLO in vier categorieën worden onderverdeeld.

De vier basiselementen van digitale geletterdheid

1. ICT-basisvaardigheden – kennis en vaardigheden die nodig zijn om met digitale technologie om te gaan
2. Mediawijsheid – kennis, vaardigheden en mentaliteit die nodig zijn om bewust, kritisch en actief om te gaan met digitale media
3. Computational thinking – kunnen nadenken over de vraag hoe je met een computer problemen oplost.
4. Digitale informatievaardigheden – (onderzoeks)proces om systematisch, effectief en efficiënt digitale informatie te zoeken, vinden en delen

Digitale geletterdheid nu

Dat scholen digitale geletterdheid opnemen in de kernvakken voor het eindexamen op de middelbare school stond al vast. SLO is bezig de eindexameneisen te actualiseren en digitale geletterdheid wordt daarin opgenomen. Ook over de kerndoelen voor de basisschool en de onderbouw van de middelbare school wordt nu besloten. Minister Dennis Wiersma van Onderwijs stelt de Tweede Kamer voor om na de zomervakantie nieuwe kerndoelen voor digitale geletterdheid te ontwikkelen. De verwachting is dat de Kamer akkoord gaat.

Er is weinig bekend over wat er specifiek moet worden gedaan om leerlingen blijvend digitaal kritisch en bewust te maken.

Digitale geletterdheid is veelomvattend en hoe we zorgen voor effectief onderwijs hierin is ontegenzeggelijk een zoektocht. Al zeker vijftien jaar wordt er gediscussieerd over de definitie van digitale geletterdheid en doen wetenschappers en experts pogingen die definities voor de praktijk betekenisvol te maken. Over het belang van digitale kennis en vaardigheden in de digitale samenleving zijn ook veel studies verschenen. Er is weinig bekend over wat werkt, wat er specifiek moet worden gedaan om leerlingen daadwerkelijk blijvend digitaal kritisch en bewust te maken, meer dan de digitale vingervlugheid waar elke leerling wel over beschikt. Empirisch en longitudinaal onderzoek is nauwelijks voorhanden. Dus is het belangrijk prioriteiten te stellen en te benoemen wat we wél weten.

Digitale geletterdheid integreren in bestaande vakken

Minister Wiersma stelt voor de basis voorop te stellen: aan de slag met taal en rekenen en digitale geletterdheid integreren in die vakken. Kortom, digitale geletterdheid als onderdeel van die basis. Dat is een goed plan. Uit onderzoek weten we namelijk dat traditionele geletterdheid een voorspeller is voor digitale geletterdheid. Hoe beter je taalvaardigheden zijn, hoe beter de bedding voor digitale geletterdheid. Logisch ook: hoe beter je begrijpt wat je leest en hoe groter je woordenschat, hoe beter je bijvoorbeeld een zoekopdracht op internet kunt formuleren.

Ook rekenonderwijs leent zich uitstekend voor integratie van digitale vaardigheden. Door logische vraagstukken te leren formuleren, analyseren en op te lossen ontwikkel je niet alleen rekenvaardigheden, maar leer je ook logisch om te gaan met ict-vraagstukken. Handig in het alledaags gebruik van digitale middelen, maar ook essentieel voor het inspireren en enthousiasmeren van jonge creatievelingen en aankomende ict-ontwikkelaars.

Verder kunnen we als het gaat om hóe we digitale geletterdheid effectief kunnen onderwijzen wel degelijk de nodige lessen trekken uit wat we weten uit kleine casestudies op deelgebieden, zoals ict-basisvaardigheden of informatievaardigheden. Lessen die onderwijs in digitale geletterdheid kansrijk maken.

Vier bruikbare lijnen

1. Doe het samen en sluit aan bij het echte leven

Samen met leerlingen in gesprek over digitalisering blijkt, zo laat onderzoek zien, goed te werken. Dat betekent: in dialoog gaan. Dat kan op tal van manieren. Samen praten over discussies onder web-video’s. Samen het gesprek over een Tegenlicht-documentaire, bijvoorbeeld De Digitale Detox over de macht van grote techbedrijven. Op de basisschool is het ook aan te raden veel samen te doen. Zet kinderen niet meteen achter de computer, maar ga als groep aan de slag, met de leerkracht aan het roer. Laat op het digiboard zien hoe je goed zoekt op internet in plaats van ze het vrij snel zelf uit te laten zoeken.

Het aanleren van vaardigheden als computational thinking werkt over het algemeen effectief en stimulerend aan de hand van situaties uit het echte leven. Door aan de slag te gaan met applicaties die leerlingen dagelijks gebruiken en door hen aan te moedigen eigen (eenvoudige) animaties, gif-jes, games en dergelijke te laten maken. Laat leerlingen on- en offline onderzoeken en maken, spelend leren, leren door te doen, leren van fouten en werken in kleine groepen.

2. Doseer het computergebruik

Meer computergebruik leidt niet per definitie tot digitaal geletterde leerlingen. Zeker eenzijdig recreatief gebruik (denk aan filmpjes kijken, spelletjes spelen, et cetera) draagt nauwelijks bij. Doseer de inzet van computers bij lessen digitale geletterdheid. Van belang is de manier waarop leerlingen worden begeleid. Een leerling die op internet zoekt naar informatie, leert vooral als er een leraar naast zit die het computergebruik begeleidt, door context te geven, uit te leggen, door te wijzen op zaken waar de leerling geen oog voor heeft.

3. Investeer in kennis

Om digitaal geletterd te worden, moet je beschikken over ruime voorkennis. Een wetenschapper als E.D Hirsch ziet het als de belangrijkste taak voor scholen om leerlingen vertrouwd te maken met de gemeenschappelijke kennis die mensen verbindt in het maatschappelijk leven. Daar hoort een rijke woordenschat bij, waaronder ook kennis van plaatsen, belangrijke gebeurtenissen en mensen. Hoe meer je weet, hoe beter je begrijpt welke informatie je online wordt voorgeschoteld en hoe beter je leert wat je interesseert. Dat helpt je focus te houden op wat je belangrijk vindt op een webpagina vol afleiding. Je weet betere zoekvragen te formuleren, waardoor je eerder vindt wat je zoekt. Zoals kennis randvoorwaardelijk voor leesbegrip is, zo geldt dat dus ook voor digitale geletterdheid.

4. Zorg voor sterke leraren

Je hoeft geen digitale alleskunner te zijn om het gesprek met leerlingen over hun ervaringen met technologie aan te gaan. Ook dat is onderwijs in digitale geletterdheid. Tegelijkertijd is er wel degelijk digitale bagage nodig, bijvoorbeeld om leerlingen ict-basisvaardigheden bij te brengen. Ict-bekwame leraren kunnen voor deze leerlingen echt het verschil maken. De ‘Handreiking professionalisering ict-bekwaamheid’ van Kennisnet is een goede bron.

Bovenstaande vier lijnen bieden perspectief voor een pragmatische aanpak van digitale geletterdheid vanaf het moment dat de kerndoelen voor digitale geletterdheid die SLO ontwikkelt bekend zijn. Een goede voorbereiding is het halve werk. Dus is het mooi dat sommige scholen al langs deze lijnen bezig zijn, zoals het project App Noot Muis laat zien, een samenwerkingsproject van schoolbesturen die lessen digitale geletterdheid maken die passen in bestaande taalmethoden.

Digitale geletterdheid in de toekomst

Moet het onderwijs zich beperken tot digitale geletterdheid in de taal- en rekenvakken? Zeker niet. Ook bij wereldoriëntatie of in combinatie met burgerschap kan digitale geletterdheid worden geïntegreerd. En bij vakken als geschiedenis, maatschappijleer en economie. Zolang er maar niet hoeft te worden gestapeld, inhoud boven op een programma dat al overladen is. Ook de Inspectie van Onderwijs stelt een aanpak voor met een focus op basisvaardigheden, niet steeds weer nieuwe dingen vragen van het onderwijs en vooral veel aandacht voor het vergroten van de kennis en kunde van leraren. Daarvoor moet iedereen doelgericht samenwerken – van beleid en wetenschap tot bestuur en school. Op die manier kan en moet volgens de inspectie in twee jaar ook in Nederland de neergaande scoretrend voor taal en rekenen worden gekeerd.

De invoering van digitale geletterdheid vraagt om ruimte in het leerplan en vereist zorgvuldigheid.

Daarnaast blijft het noodzakelijk in te spelen op nieuwe digitale uitdagingen. In de jaren tachtig en negentig deed de computer zijn intrede – computervaardigheden waren nodig. In de jaren nul groeide het belang van digitale informatievaardigheden. En in het tweede decennium werd duidelijk hoe belangrijk het is om met digitale media om te kunnen gaan, zoals sociale media. Nu algoritmes steeds meer ons leven sturen en de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie een verdere toename van algoritmische systemen in het vooruitzicht stelt, is de vraag hoe we leerlingen daarmee leren omgaan. Werkgevers stellen ook steeds vaker als voorwaarde dat je datagedreven technologie weet in te zetten.

SLO schaart deze vaardigheden onder computational thinking, een van de vier onderdelen van digitale geletterdheid. Volgens de Australische hoogleraar Neil Selwyn moeten we op termijn niet alleen met algoritmische systemen leren omgaan, we moeten ook in staat zijn eromheen te werken. Met dit laatste bedoelt hij bijvoorbeeld dat je herkent dat je online wordt gemonitord, maar weet hoe dit om te zeilen – zonder dat je jezelf van de samenleving uitsluit.

Onderwijs aan het roer

Digitale geletterdheid hoort thuis in het Nederlandse onderwijs, maar de invoering vraagt om ruimte in het leerplan en vereist zorgvuldigheid. Een zorgvuldige aanpak betekent: voer digitale geletterdheid gefaseerd in, zorg dat de basis op orde is, in lijn met onderzoek. Die aanpak houdt ook in dat we oog houden voor nieuwe ontwikkelingen en het serieuze gesprek blijven voeren over de rol voor onderwijs. Waarbij we uiteraard ons gezonde verstand blijven gebruiken – en niet meteen als een blok vallen voor de flitsende praatjes over de Metaverse en dat onmisbare digitale geletterdheid noemen.

Lees verder: Het Handboek Digitale Geletterdheid van Kennisnet.

Remco Pijpers is strategisch adviseur Kennisnet, Larissa Zegveld is directeur Kennisnet.
Met dank aan Anneke Smits, lector onderwijsinnovatie en ict van de Hogeschool Windesheim in Zwolle.