De digitalisering van de samenleving roept fundamentele ethische en maatschappelijke vragen op. Maar de overheid is onvoldoende toegerust om met deze nieuwe vragen om te gaan.
Op de middelbare school, in 1984, las ik het gelijknamige boek van George Orwell. Een fantastische en tegelijkertijd verschrikkelijke toekomstroman. Een wereld zonder vrijheid, een samenleving zonder privacy, en een almachtige leider die alles van je weet en ziet. ‘Big Brother is watching you’. Het boek was een waarschuwing tegen totalitaire regimes, zoals nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie van Stalin. Maar nu, in 2018, is het boek actueler en realistischer dan ooit. Juist vanwege onze technologische mogelijkheden. Juist vanwege het gebruik van big data.
Big data is het nieuwe goud. We verzamelen, analyseren en gebruiken meer informatie dan Orwell zich ooit had kunnen voorstellen. Bedrijven en overheden weten ongelofelijk veel van ons; voorkeuren, angsten, gewoontes, stemgedrag, de vermoedelijke lunch van morgen, het risico op fraude. In de dagelijkse praktijk zijn veel bedrijven en ook enkele overheden de fantasie van Orwell al ruimschoots gepasseerd. En onze privacy, ons nieuwste grondrecht, wordt elke dag iets bleker en fletser.
Mijn oudste dochter zit inmiddels op de middelbare school. Ze begrijpt niet waarom ik me zo druk maak over privacy, over cameratoezicht, over profilering, het sleepnet, over voorspellende algoritmen, over politici die geen idee lijken te hebben, over scholen die nauwelijks aandacht besteden aan digitale vaardigheden en aan een overheid die niet klaar is voor de informatiesamenleving. Mijn dochter haalt haar schouders op: “ik heb niets te verbergen”. Misschien, heel misschien dat ze volgend jaar ‘1984’ gaat lezen voor haar Engelse lijst, of de online samenvatting.
Het vertrouwen van mijn dochter is prachtig. Ze zou ook moeten kunnen vertrouwen op digitale diensten en op de bescherming en zorg vanuit de overheid. Waarborgen om situaties te voorkomen zoals beschreven door Orwell zouden allang moeten bestaan. Maar dat is niet zo. We hebben collectief zitten slapen. Nu is de techniek zover en hebben we eigenlijk nog eigenlijk geen idee hoe we hiermee om moeten gaan. De digitalisering van de samenleving roept fundamentele ethische en maatschappelijke vragen op. De overheid, medewerkers, managers en bestuurders zijn onvoldoende toegerust om met deze nieuwe vragen om te gaan. Daardoor komen belangrijke maatschappelijk waarden en grondrechten onder druk te staan. Zoals privacy, gelijke behandeling, autonomie en menselijke waardigheid.
Als vader maak ik me hierover zorgen, als consument ben ik nieuwsgierig en regelmatig boos, als kiezer en inwoner verbaas ik me en als gemeentesecretaris wil ik echt iets veranderen. Ik wil vorm geven aan de veranderende plek van de overheid in de informatiesamenleving. Beginnend bij de gemeenten, bij mijn gemeente. Ik wil begrijpen welke nieuwe vragen er op ons af komen, wat de informatiesamenleving vraagt van bestuur en management. Wat digitaal leiderschap is bij en voor gemeenten? Wat de digitalisering betekent voor de kerntaken van gemeenten? En de meer filosofisch – en bestuurskundig vraag; ‘Hoe verhoudt de publieke en politieke drang tot het grootscheeps verzamelen van data zich tot het adagium van Baruch Spinoza: ‘het doel van de staat is de vrijheid’?
Want naast Orwell is ook Spinoza verrassend actueel als het gaat om de rol van de overheid in de informatiesamenleving.
André Huykman is (tot 1 september 2018) gemeentesecretaris van Leidschendam-Voorburg.
Voor degene die bovenstaande vragen bezig houden is het meer aanbevolen kennis te nemen van ‘Orwell of Athene’ (NOTA 1992)