In een tijd waarin digitale technologie en AI steeds meer verweven raken met publieke dienstverlening, is datasoevereiniteit een strategische randvoorwaarde voor overheden. Het gaat niet alleen om bescherming van gegevens tegen misbruik, maar vooral om controle over hoe data wordt opgeslagen, gedeeld en gebruikt, zeker bij toepassingen van AI.
Om regie te behouden, moeten overheden scherpe keuzes maken over governance, technologie, samenwerking, infrastructuur en burgers vertrouwen geven. De onderstaande tien kernvragen helpen om datasoevereiniteit concreet te maken en vormen een praktisch denkraam voor bestuurders, beleidsmakers en IT-professionals.
Tien kernvragen die elke overheidsinstantie zou moeten overwegen
- Gedeelde visie op data en AI op alle overheidsniveaus
Is er sprake van consistente samenwerking en afstemming tussen gemeenten, provincies en nationale instanties op het gebied van data en AI. Een gezamenlijke visie voorkomt fragmentatie en versnelt innovatie. - Governance voor datadeling
Zijn er heldere afspraken over wie welke data bezit, wie toegang heeft en onder welke voorwaarden? Gestructureerde governance met standaarden, toegangsregels en duidelijke verantwoordelijkheden versterkt vertrouwen en voorkomt chaos in AI-projecten. - Juiste balans tussen standaardisatie en flexibiliteit
Te veel regels remmen innovatie, te weinig leidt tot incompatibele systemen. Een flexibel kader met verplichte basisstandaarden (interoperabiliteit, beveiliging, datakwaliteit) werkt het beste. - Privacy en GDPR
GDPR wordt gezien als rem op AI-innovatie, maar versterkt juist burgerrechten en vertrouwen van burgers. Overheden kunnen GDPR benutten als concurrentievoordeel in verantwoord AI-gebruik. - Digitale soevereiniteit in praktijk
Soevereiniteit draait om controle over infrastructuur, standaarden en beslissingsrechten, niet om isolatie. Overheden kunnen dit waarborgen door duidelijke criteria te definiëren, prioriteit te geven aan Europese of hybride cloudoplossingen en exit-strategieën te behouden om vendor lock-in te voorkomen. - Innovatie en controle tegelijk
Innovatie hoeft geen compromis te zijn. Overheden kunnen versnellen door te experimenteren in laag-risicogebieden en tegelijkertijd soevereiniteitsmaatregelen op te bouwen. Gebruik pilotprojecten als leerinstrument voor governance en creëer een soevereiniteitschecklist voor alle innovaties. - Technologische flexibiliteit
Technologie die open standaarden ondersteunt, vergroot transparantie, interoperabiliteit en vertrouwen. Dit zorgt ervoor dat je afhankelijkheden beperkt en samenwerking tussen systemen waarborgt. - Vertrouwen van burgers en stakeholders
Vertrouwen en betrokkenheid van burgers en stakeholders vraagt om meer dan technische governance; het vereist maatschappelijke legitimiteit. Transparante communicatie, participatie via burgerpanels en inzicht in datagebruik via dashboards helpen om vertrouwen op te bouwen. Begin met laag-risico projecten om stapsgewijs draagvlak te creëren. - Ecosysteemdenken
Om AI-projecten effectief en verantwoord te ontwikkelen, is samenwerking binnen een breder ecosysteem essentieel. Door publiek-private innovatiehubs, federatieve dataspaces en betrokkenheid van kennisinstellingen ontstaat gedeelde verantwoordelijkheid voor data governance. Juridische en ethische kaders helpen deze samenwerking te verankeren zonder de soevereiniteit van overheden te ondermijnen. - Vaardigheden, cultuur en leiderschap
Soeverein datagebruik vraagt om meer dan technologie: het vereist goed opgeleide medewerkers, ethisch bewustzijn en sterk leiderschap. Door te investeren in training, data-ethiek en duidelijke verantwoordelijkheden, zorgt dat governance in de dagelijkse praktijk wordt verankerd.
Aanbevelingen voor versterking van datasoevereiniteit
De antwoorden op deze kernvragen helpen overheden scherp te krijgen waar ze staan. Op basis daarvan kunnen zij datasoevereiniteit structureel versterken door in te zetten op:
- Governance inrichten
Ontwikkel heldere kaders en afspraken over data-eigendom, toegang en naleving. - Flexibiliteit en standaarden combineren
Creëer een kader met verplichte basisstandaarden maar laat ruimte voor experimenten en pilots. - Openheid en samenwerking bevorderen
Stimuleer gebruik van open technologie, open data en ecosysteempartnerschappen. - Burgervertrouwen opbouwen
Zorg voor transparantie, participatie en duidelijke communicatie over AI-initiatieven en -toepassingen. - Vaardigheden ontwikkelen
Investeer in vaardigheden, ethisch bewustzijn en leiderschap om governance structureel te verankeren.
Conclusie
Datasoevereiniteit is geen statische toestand maar een continu evenwicht tussen innovatie, controle, flexibiliteit en bescherming. Door de juiste vragen te stellen en te sturen op vertrouwen, interoperabiliteit en soevereiniteit, kunnen overheden fragmentatie voorkomen en een solide digitale basis leggen voor publieke diensten.
SAS ondersteunt dit door oplossingen te bieden die voldoen aan Europese soevereiniteitscriteria:
- Data en infrastructuur binnen Europa via private en hybride cloudmodellen.
- Ondersteuning van open standaarden en interoperabiliteit, zodat integratie in Europese ecosystemen mogelijk blijft.
- Compliance met GDPR en transparante AI-governance, inclusief exit-strategieën om vendor lock-in te vermijden.
Zo helpt SAS overheden om innovatief, betrouwbaar én soeverein te blijven, zonder concessies aan controle of samenwerking.
Auteur: Nicoline Mol, Director of Sales Public & Health Care – SAS Nederland.
