Zo langzamerhand gaan we het allemaal zien: mensen met schulden te hard aanpakken, maakt de boel alleen maar erger. En dat terwijl we allemaal in de financiële afgrond kunnen vallen. Waar de overheid de helpende hand zou moeten toesteken, is ze als boetefabriek vaak de grootste schuldeiser. Wat ontbreekt is een brede visie op schuldenproblematiek.
Beeld: NPO-schermafbeeldingen
Wie kent hem niet, Dennis van den Burg, de zachtaardige, langharige eigenaar van dierenspeciaalzaak Ambulia uit Amsterdam-Noord? Hij was een van de hoofdpersonages in de veelgeprezen documentaireserie Schuldig. Eind 2016 leefden een miljoen tv-kijkers zes weken met hem mee en zagen hoe hij het ene gat vulde met het andere, geen nieuwe voorraden meer kon bestellen en zijn vaste klanten nee moest verkopen. Hoe hij een wedstrijdduif moest verpatsen voor een schijntje, om de huur te kunnen betalen. Bijna vijftigduizend euro schuld had hij, in een paar jaar opgebouwd omdat klanten wegbleven sinds de crisis en hij daar zakelijk gezien niet op wist in te spelen. Ook al wisten ze dat er niets bij hem te halen was, de schuldeisers bleven hem steeds nieuwe rekeningen sturen, verhoogd met incassokosten. Schuldig liet ons zien hoe gewone mensen geleidelijk in de problemen kunnen komen, omdat ze, zoals Dennis, niet helemaal tegen het moderne leven zijn opgewassen, of omdat ze één keer een fout maken, zoals Carmelita, die ooit op de pof twee kinderbedjes kocht bij Wehkamp en daar jaren later nog voor op de blaren moet zitten omdat haar schuld opliep van 1.200 tot 10.000 euro. We zagen dus ook hoe geniepig schuldenproblematiek is, omdat het oorspronkelijk verschuldigde bedrag vaak maar een fractie is van wat schuldenaren na rentes en boetes moeten betalen.
Schuldig won de Zilveren Nipkowschijf en de makers, Sarah Sylbing en Ester Gould, werden uitgeroepen tot Journalist van het Jaar. De Correspondent begon een artikelenserie over schuldenproblematiek, en publiceerde het manifest ‘Nederland #Schuldvrij!’, met als doel ‘ons schuldenprobleem’ op te lossen. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid kwam met haar rapport ‘Weten is nog geen doen’, waarin ze stelde dat de overheid te veel zelfredzaamheid van burgers verlangt. De politiek werd wakker: CDA, VVD, D66 en ChristenUnie namen in het regeerakkoord een passage op over schuldenproblematiek en eind mei kwam staatssecretaris Van Ark met haar plan voor een ‘brede schuldenaanpak’. Met een pakket van veertig maatregelen wil ze inzetten op preventie, betere schuldhulpverlening en sociaal maatschappelijke incasso. Het plan bevat voorstellen om de stapeling van boetes te beperken, te experimenteren met een schuldenrechter en meer mogelijkheden voor betalingsregelingen.
Inzicht
Schuldenproblematiek staat op de kaart, maar dat niet alleen. Wat wetenschappers en hulpverleners maar ook deurwaarders al langer wisten, dringt de laatste jaren ook door tot politici, beleidsmakers en de publieke opinie: namelijk dat het praktisch iedereen kan overkomen, en dat het knap lastig is om op eigen kracht weer op te krabbelen. In de woorden van Daan Hoef-smit, voorzitter van de Raad van Bestuur van het CAK (het bestuursorgaan dat onder meer de wanbetalersregeling zorgverzekering uitvoert): “Je hoeft maar twee life events tegelijkertijd mee te maken, een scheiding of het overlijden van je partner, en het verlies van je baan, en je kunt zó in het putje belanden. Ook Daan Hoefsmit.” Schulden veroorzaken zoveel stress dat we, zoals Nadja Jungmann, lector Schulden en Incasso aan de Hogeschool Utrecht (HU), het zegt “een slechtere versie van onszelf worden”.
Dat het de maatschappij alleen maar meer geld kost wanneer we mensen met schulden te hard aanpakken omdat ze vaak wel willen maar niet kunnen betalen, is ook een inzicht dat nu doordringt. Nadat de Nationale Ombudsman in 2015 het gijzelen van mensen als dwangmiddel om verkeers- en andere boetes te betalen aan de kaak stelde, is het aantal gijzelingen op instigatie van het Centraal Justitieel Incasso Bureau (CJIB) met negentig procent gedaald. Het CJIB kwam met betalingsregelingen, en met een afdeling die zich bezighoudt met maatwerk voor zogeheten ‘schrijnende gevallen’. Ook de andere grote uitvoeringsorganisaties die te maken hebben met klanten in de schulden (behalve het CJIB en het CAK zijn dat het UWV, de SVB, DUO en de Belastingdienst) willen nu bijdragen aan het terugdringen van deze problematiek. CAK-voorzitter Hoefsmit: “Wij van het CAK zijn erg goed in het sturen van boetebrieven. Maar niet alleen wij, ook die vijf andere organisaties. Stapels boetebrieven belanden op die manier op de mat en vervolgens achter de magnetron. Als overheid zijn we een veelkoppig monster, terwijl we met zijn allen eigenlijk niets anders willen dan dat die burgers uit de problemen komen en weer een gewoon leven kunnen leiden. In samenspraak met CJIB, UWV, SVB, DUO en Belastingdienst willen we het voortaan anders gaan aanpakken. Bij het CAK bijvoorbeeld bellen we nu op als er geen reactie komt. We vragen wat er aan de hand is en of de mogelijkheid tot betaling in termijnen lucht zou kunnen geven.”
ICT helpt
Hét probleem bij schulden is dat er vrijwel altijd sprake is van meerdere schuldeisers (gemiddeld vijftien), die ieder voor zich hun deel komen opeisen van een koek die in veel gevallen al vrijwel op is. Allerlei initiatieven proberen hier wat aan te doen door databestanden te koppelen. Zo experimenteren enkele gemeenten met een op blockchain gebaseerde digitale tool voor hulp aan gezinnen met schulden, waarbij vaste lasten automatisch als eerste worden betaald. Dit voorkomt dat mensen met grote schulden worden belaagd door met elkaar concurrerende schuldeisers en nog verder in de problemen komen.
De honderdzeventig deurwaarderskantoren in Nederland, vertegenwoordigd door de Koninklijke Beroepsorganisatie van Gerechtsdeurwaarders (KBvG), werken aan een gezamenlijke database van al hun debiteuren. Michaël Brouwer, CEO van deurwaarderskantoor Syncasso en voorzitter van de ledenraad van de KBvG: “Bij sommige mensen staan dagelijks wel drie of vier deurwaarders op de stoep. De een komt voor het waterbedrijf, de ander voor de zorgverzekeraar, weer een ander voor de woningbouwvereniging. Een gezamenlijke database zorgt ervoor dat we als deurwaarders van elkaar weten op welke schuldenaren we aan het incasseren zijn, en of er eigenlijk wel wat te halen is. Dat hoeft geen enorme operatie te zijn, want alle deurwaarderskantoren zijn nu al met elkaar verbonden via Stichting Netwerk Gerechtsdeurwaarders, de ICT-dochter van de KBvG, die voor alle kantoren gezamenlijk bepaalde controles uitvoert, zoals adres- en inkomstengegevens.”
Niet alleen deurwaarders moeten kunnen profiteren van zo’n portal, vindt Brouwer. “Iedere Nederlandse burger moet op mijnschulden.nl – of hoe je het ook wilt gaan noemen – kunnen zien of hij schulden heeft bij welke deurwaarders, en hoeveel. Hij moet kunnen aangeven of hij kan betalen en zo ja, hoeveel per maand. Voor het héle pakket. En als hij niet denkt te kunnen betalen, moet hij met één vinkje een schuldhulpverlener kunnen inschakelen. Die kan vervolgens via hetzelfde portaal aan de deurwaarders in kwestie een regeling aanbieden ter oplossing van de schuldpositie. Op die manier zou je binnen één dag een minnelijke regeling voor elkaar kunnen hebben.”
ICT kan ook helpen bij vroegsignalering en preventie. Het CAK wil net als het CJIB (zie kader Debt Alert en pagina 37) door middel van data-analyse klanten met financiële problemen zo vroeg mogelijk uit het systeem lichten. Hoefsmit: “Met de zorgverzekeraars willen we onderzoeken hoe we kunnen voorkomen dat mensen überhaupt bij ons in de wanbetalersregeling terecht komen. Dat zijn er nu nog 240.000; het aantal is de afgelopen jaren gedaald omdat verzekeraars steeds beter betalingsafspraken weten te maken. Maar het liefst gaan we naar nul. Daarvoor zijn we in gesprek met het CBS, om te kijken of er voorspellende factoren zijn, rode vlaggen waaraan we kunnen zien dat iemand waarschijnlijk in de problemen komt, en het dus zin heeft om deze persoon preventief te benaderen. Aleid Wolfsen van de Autoriteit Persoonsgegevens heeft al gezegd hij met ons wil meedenken over de mogelijkheden.”
Verantwoorde incasso
Ondanks al deze initiatieven en de brede consensus dat het beter moet, is er nog geen reden om te juichen, meent Nadja Jungmann, die zich als (beleids)onderzoeker en organisatieadviseur al jaar twintig jaar bezighoudt met schuldenproblemen. “Het gaat te langzaam”, zegt zij. “En er is geen visie. Wat mij vooral zorgen baart, is dat de regering de schuldenproblematiek heeft doorgeschoven naar de gemeenten, terwijl die met grote structurele bezuinigingen te maken hebben gehad. Voor de ‘brede schuldenaanpak’ is nu zo’n 25 miljoen beschikbaar, maar dat is incidenteel geld, alleen voor de komende drie jaar, terwijl er sinds 2012 jaarlijks voor datzelfde bedrag is bezuinigd. Van de groep met risicovolle of problematische schulden, volgens de laatste cijfers zo’n 1,7 miljoen huishoudens, melden zich per jaar ruim honderdduizend mensen voor schuldhulpverlening. De helft krijgt een regeling met kwijtschelding, de rest niet. Om de bezuinigingen het hoofd te kunnen bieden, zijn veel gemeenten de eisen gaan opschroeven; zo moeten je weten wie je schuldeisers zijn, en steeds je afspraken nakomen. Dat wil zeggen dat de groep die het hardst hulp nodig heeft, buiten de boot valt. De staatssecretaris zegt nu dat gemeenten de drempels voor deze voorziening moeten slechten en moeten zorgen voor een integrale aanpak, waarin niet alleen de schulden maar ook eventuele andere problemen worden opgelost, maar tegelijk houden gemeenten de vrijheid om de lokale schuldenaanpak naar eigen inzicht in te richten.”
Ook als het aan Daan Hoefsmit van het CAK ligt, mogen er nog flinke stappen gezet worden. “Ik ben blij dat het kabinet wil inzetten op zorgvuldige en maatschappelijk verantwoorde incasso, en dat het zoveel partijen aan deze aanpak heeft weten te binden. Intensieve samenwerking is van belang, zodat we uiteindelijk schulden vóór kunnen zijn. Maar er is nog is veel werk te verzetten voor de overheid geen boetefabriek meer is en daarmee mede-veroorzaker van de stapeling van schulden. Het beste zou zijn om terug te gaan naar de ‘naakte’ schuld, dat wil zeggen het oorspronkelijk te betalen bedrag plus alleen de eerste boete, en kijken of dat in drie jaar kan worden afbetaald. Zodat mensen daarna verder kunnen met hun leven.”
Voor deurwaarders krimpt de markt jaarlijks met tien tot vijftien procent, vertelt Michaël Brouwer van de KBvG. Digitalisering is de belangrijkste oorzaak, maar ook de veranderde kijk op mensen met problematische schulden. Zo zijn de verdiensten teruggelopen door een betere bescherming van de zogeheten beslagvrije voet (het bedrag waar geen inkomensbeslag op mag worden gelegd, negentig procent van de bijstandsnorm). Brouwer: “Als deurwaarder heb je alleen nog een toekomst wanneer je een blijvende toegevoegde waarde hebt voor de Nederlandse maatschappij, dat is mijn stellige overtuiging. Dat betekent dat je een duurzame bijdrage moet leveren aan de oplossing van schuldenproblematiek. Onze troef is dat wij een schat aan informatie hebben over schulden en schuldenaren. Als we die op de juiste manier ter beschikking stellen, zodat wij als deurwaarders een soort regisseur worden van het schuldenoplossingsproces, kunnen mensen sneller en beter geholpen worden, en kan er dus enorm veel bespaard worden op schuldhulpverlening; die kost de belastingbetaler nu honderdtwintig miljoen per jaar.”
Met Dennis van den Burg en zijn dierenwinkel in Amsterdam-Noord gaat het intussen stukken beter. Een jaar na Schuldig had hij twee derde van zijn schulden afgelost, stonden de schappen weer vol en kreeg hij dankzij zijn landelijke roem nog steeds klanten van heinde en verre. Hij had zelfs zijn topduif Ambulia – de naamgeefster van de winkel – teruggekocht, ook al was ze intussen niets meer waard.
Op maandag 9 april vond in Den Haag de rondetafeldiscussie Digitale dienstverlening met de menselijke maat plaats, georganiseerd door iBestuur en IT-bedrijf Everest. Vertegenwoordigers uit overheid en bedrijfsleven spraken met elkaar over schuldenproblematiek.
Dit verhaal is te vinden in iBestuur magazine 27. Download hier
