Techniek als wapen tegen het virus

Beeld: Shutterstock

Belgische drones controleren het samenscholingsverbod en in Singapore wijzen robothonden parkgangers erop afstand te houden. In het Chinese Wuhan geeft een app aan of je het huis uit mag. Zuid-Korea tuigde een systeem op dat bewegingen van mensen volgt en dit publiceert wanneer een persoon besmet blijkt. Anderen kunnen dan zien of ze in de buurt waren. Sommige van die maatregelen doen de wenkbrauwen van privacyvoorvechters optrekken. Is corona een vrijbrief voor meer digitale surveillance?

Tijd om van een afstandje terug te blikken. Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Hugo de Jonge zag het helemaal zitten. Hij vertelde begin april tijdens een persconferentie dat er werk gemaakt werd van twee apps die het virus volgen en indammen. In de weken daarna kwamen ontwikkelaars met plannen en opzetjes. Het idee was dat mobiele telefoons bijhouden met wie iemand contact had. Blijkt diegene besmet dan krijgen alle ‘contactpersonen’ een seintje. Uiteindelijk raakt het project in zwaar weer doordat een aantal experts zich terugtrekt. Er werd niet goed geluisterd naar hun advies, het tijdplan zou onrealistisch zijn en apps die niet aan de privacy-eisen voldeden kwamen tóch in de lijst met eindkandidaten terecht.

Marcel Becker, universitair hoofddocent ethiek aan de Radboud Universiteit, volgde de ontwikkeling op de voet. Hij zag al voordat de discussie losbarstte dat het misging. “Eigenlijk zei de minister: onze privacy ligt verankerd in de wet en als we ons daaraan houden, is alles goed geregeld. Maar die wet is helemaal niet zo duidelijk wat betreft de praktijk. Je mag bijvoorbeeld alleen maar gegevens verzamelen voor een duidelijk omlijnd en goed beschreven doel. Wie verzamelt bij een corona-app welke gegevens en wat gebeurt daar precies mee? Zijn de datastromen goed beveiligd en opereren de beherende partijen precies binnen het vooraf beschreven doel? De zaak rond de opsporingssoftware SyRI laat zien dat eerder verzamelde informatie over personen ook voor andere doeleinden (fraudeopsporing) kan worden ingezet.”

Bij een corona-app die in kaart brengt wie met wie contact had is de kans groot dat we (tijdelijk) privacy inleveren. “Die discussie moet je open voeren, en dat is hier nooit gebeurd”, zegt Becker. “Je moet aan het begin al vaststellen dat je misschien gaat schuiven wat betreft privacystandpunten. Daarbij moet je duidelijk en eerlijk zijn over de lijn die je nooit wilt overschrijden.”

Zwaai-alternatief

Ook waren er op technisch vlak genoeg beren op de weg, denkt Bernard van Gastel, universitair docent Digital Security van de Open Universiteit. Hij hekelt de keuze voor bluetooth als middel om te bepalen of mensen in elkaars buurt zijn geweest. “In theorie kan dat met dit soort radiosignalen, maar alleen onder gecontroleerde omstandigheden en met goede apparatuur”, zegt hij. “Goedkope bluetooth-chips in telefoons zullen in een wereld vol verstoringen onbetrouwbare resultaten opleveren.” Bovendien heeft Van Gastel moeite met het ‘automatische karakter’ van zo’n app. Als je hem niet uitzet dan blijft hij gegevens over contacten verzamelen, zelfs tot ná de crisis. Zelf ontwikkelden hij en twee collega’s de app Zwaai als testcase en om te laten zien hoe een corona-app er uit moet zien. De app werkt met het scannen van QR-codes: ontmoet jij iemand, dan scan je (met gestrekte arm) een code op het scherm van de ander, en vice versa. Kom je een afgesloten ruimte binnen (bijvoorbeeld een treincoupé) dan scan je een code bij de deur. De app houdt (geanonimiseerde) codes bij die bij deze personen en plekken horen. Blijkt een persoon besmet dan publiceert de gezondheidsdienst het nummer dat bij die persoon hoort. De app op ieders telefoon kan vervolgens controleren of dit nummer is opgeslagen. Het systeem slaat de gegevens over ontmoetingen lokaal op en dat is een groot verschil met de volg-apps in bijvoorbeeld China, waarbij gegevens centraal verzameld zijn en één orgaan informatie van veel personen heeft.

Het lijkt onhandig om vijftig keer per dag een code te scannen, maar dat is volgens Van Gastel precies de kracht van de app. Alleen de mensen die je écht ontmoet worden geregistreerd, en niet iemand die achter een raam in de buurt komt. Bovendien houdt het verzamelen van data automatisch op na de crisis en kun je niemand bewust ‘infecteren’ via de app. Toch ziet Van Gastel nog veel uitdagingen wat betreft volg-apps: “Zie dit maar eens bij een meerderheid van de mensen op hun mobiel te krijgen, inclusief laaggeletterden en ouderen. Zo’n app moet perfect ingestoken zijn en iedereen moet het vertrouwen, anders werkt het niet.”

Apple en Google aan tafel

Ook grote techbedrijven als Apple en Google – samen goed voor de software op ruim 99 procent van de smartphones in de wereld – meldden zich snel om de coronacrisis het hoofd te bieden. In april lieten ze weten ontwikkelaars bij te staan met het maken van een app. Verder publiceerde Google informatie over de mate waarin mensen thuisblijven en (openbaar) vervoer mijden. Dat is waardevolle informatie voor beleidsmakers. De vraag rijst of locatiegegevens van telefoons niet bruikbaar zijn voor het eerder genoemde digitale contactonderzoek, maar volgens Van Gastel zijn de gegevens daarvoor niet accuraat genoeg.

De techreuzen hebben een voorsprong op het gebied van informatie en bezitten daarom wellicht de beste tools om het virus technologisch te bestrijden. Toch is Becker niet enthousiast om ze uit te nodigen aan tafel. Hij vreest een nog grotere machtsconcentratie in Silicon Valley: “Stel we ontwikkelen nu nieuwe volgmiddelen voor dít doeleinde, wie zegt dan dat ze straks niet ook voor het aanbieden van commerciële producten worden gebruikt? Privacy opgeven gaat heel makkelijk, maar teruggaan naar de oude situatie is een stuk moeilijker.”

Zelfscan-apps

Al snel na de uitbraak van het coronavirus in ons land lanceerde het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis-ziekenhuis in Amsterdam een app waarmee mensen kunnen controleren of ze ziekteverschijnselen hebben. Ze houden via de app een soort medisch dagboek bij van bijvoorbeeld de lichaamstemperatuur en symptomen zoals hoesten. Medisch personeel neemt contact op met de gebruiker wanneer het vermoeden rijst dat er sprake is van een coronabesmetting. Half maart werd de app gelanceerd voor de regio Amsterdam, door het grote succes werd het een maand later landelijk uitgerold. Een andere zelfscan-app is Flattening The Curve, een app van drie Vlaamse techbedrijven. Deze app is verkrijgbaar via de App Store en Google Play.

Volg-apps

Er is een aantal apps ontwikkeld die bewegingen en ontmoetingen van personen bijhouden en op die manier pogen om de verspreiding van het virus in kaart te brengen en in te dammen. Applicaties gebruiken veelal bluetooth of het scannen van QR-codes om te registeren waar iemand was. Per app verschilt de manier van omgang met data. In China kiest men voor opslag op een centrale server, andere landen zoals Singapore gebruiken (geanonimiseerde) opslag op het apparaat. In maart al introduceerde Singapore de app TraceTogether. De app houdt bij welke andere gebruikers er in de buurt zijn. Als een app-gebruiker positief getest wordt en die informatie invoert, krijgen de gebruikers die langdurig bij de besmette persoon in de buurt zijn geweest een melding. Onderzoekers van de gerenommeerde Amerikaanse universiteiten MIT en Harvard werkten samen met programmeurs van Facebook de Uber (!) aan de volgens eigen zeggen privacyvriendelijke volg-app Private Kit: Safe Paths. Experts zeggen dat dit soort apps pas succesvol zijn wanneer een meerderheid van de mensen ze installeert en gebruikt.

De thermometer

Het is op veel plekken standaardgereedschap in de strijd tegen corona: de handthermometer of infraroodcamera die de temperatuur van personen checkt bij binnenkomst in openbare gelegenheden of op het vliegveld. Mensen met koorts worden naar huis gestuurd. Opvallend is dat de Nederlandse Autoriteit Persoonsgegevens aangeeft dat bijvoorbeeld een werkgever niet zomaar de lichaamstemperatuur van het personeel mag meten. De vergelijkbare Belgische instantie kwam op basis van dezelfde (Europese) privacywetgeving tot de conclusie dat dit wél mag.

Drones, robots & camera’s

In Nederland en België vlogen al drones om te controleren of er niet te veel mensen bij elkaar komen of om mensen te waarschuwen om afstand te houden. Vanuit China kwamen berichten van drones die mensen op straat commandeerden om naar huis te gaan of mondmaskers op te doen. Mensen in een park in Singapore keken verbaasd toen ze werden benaderd door een robothond die ze vertelde afstand te houden. Overigens is de inzet van robots niet alleen aan Azië voorbehouden: een restauranthouder in Renesse heeft er ook twee aangeschaft als bedienend personeel.

In Tilburg kunnen bewoners een website of app raadplegen die de actuele drukte aangeeft in het stadscentrum. Die wordt onder andere in de gaten gehouden met tijdelijk geplaatste camera’s.

Dit artikel staat ook in iBestuur magazine 35