Toch stemmen met een app

Beeld: Dreamstime

Een reis naar Estland inspireerde de gemeenten Almelo, Emmen, Hollands Kroon, Molenwaard en Lingewaard om gezamenlijk een app te ontwikkelen. Ze zagen hoe de Esten gebruikmaken van een app om te stemmen. Strategisch informatieadviseur Jan Meijsen van de gemeente Molenwaard is een van de drijvende krachten achter de app. “Digital natives – de jongeren tot 24 jaar – krijg je niet naar het stemhokje. Stemmen op papier past helemaal niet bij hun belevingswereld”, stelt hij. Meijsen maakt zich zorgen over jongeren, die steeds minder gaan stemmen. “Er is een kloof tussen het stemgedrag van ouderen en jongeren. De samenleving ontwikkelt zich, we moeten zorgen dat we daarbij aansluiten.”

Volgens de informatieadviseur is het niet de bedoeling om het traditionele stemmen te vervangen door de app. Hij ziet het als een extra mogelijkheid die met name laagdrempeliger is voor jongeren, en waarmee ook gemeentelijke vraagstukken gemakkelijker kunnen worden voorgelegd. Kamerlid Ronald van Raak van de SP stelde Kamervragen over de weigering van de gemeenten om te stoppen met de ontwikkeling van de app. Minister Plasterk riep de gemeenten bij zich. Meijsen: “Het blijkt een bijzonder gevoelig proces. We respecteren de reactie van de minister.” Mede door het ingrijpen van de minister wordt de app niet ingezet voor de gemeenteraadsverkiezingen in 2018. Directeur Eddy Habben Jansen van ProDemos, huis voor democratie en rechtsstaat, begrijpt de reactie van de minister. “Het vertrouwen in het stemproces is heel belangrijk voor de democratie. Elke twijfel over de zorgvuldigheid van het proces ondermijnt de democratie.”

Habben Jansen vindt het wel heel goed dat de gemeenten nadenken over de democratie. “Maar ik denk dat je beter kunt zorgen dat je echt naar jongeren luistert. Bijvoorbeeld door in het onderwijs aandacht te besteden aan wat democratie inhoudt en verkiezingen op scholen. Gemeenten gaan niet over de Kieswet. Ik vind het daarom niet logisch, en zelfs een beetje merkwaardig dat de gemeenten dit initiatief nemen.” Meijsen meent dat gemeenten slagvaardiger zijn dan de landelijke overheid. “We zijn met vijf kleine gemeenten. We hebben korte lijnen. Er zijn ongetwijfeld elementen in de wet die stemmen via de app nu niet toelaten. De ontwikkeling van de StemApp is echter een pilot waarbinnen wij juist de verschillende facetten van het digitaal stemmen en de veiligheid en privacy beproeven. Het intellectuele eigendom van de app dragen we straks met alle liefde en plezier over aan de BV Nederland.”

Irene ten Seldam, wethouder bij deelnemende gemeente Almelo, stelt nadrukkelijk dat de gemeente Almelo zich houdt aan de Kieswet. “Wij gaan de app niet inzetten voor gemeenteraadsverkiezingen. Wij doen mee met de app omdat we graag onderzoeken welke instrumenten de digitalisering ons biedt. Er is zoveel mogelijk met nieuwe technologie. Wij willen kijken hoe je hiermee het stadhuis dichterbij de mensen kunt brengen.” Zij ziet in de app een kans om gemakkelijker met bewoners in gesprek te gaan en te horen wat er leeft. “We willen inwoners meenemen in veranderingen in hun wijk. Hoe denken zij over wegveranderingen, onderhoudsplannen en het ontwerp van een park bijvoorbeeld.” Volgens Meijsen zullen de eerste pilots zich ook op dit soort onderwerpen richten. “Een app is een laagdrempelige manier om je stem te laten horen, en te werken aan meer burgerparticipatie in de lokale politiek.”

We hopen dat er meer serieus onderzoek gedaan wordt naar andere stemvormen op basis van moderne en beschikbare technologie

Meijsen geeft aan dat de gemeenten de StemApp ontwikkelen op het hoogste beveiligingsniveau, zoals gangbaar bij verkiezingen. “Dat is een bewuste keuze, juist met het oog op veiligheid en privacy. Ook voor lokale vragen die je als gemeente voorlegt, wil je een onbetwistbare uitslag.” Daarnaast vindt Meijsen het belangrijk om de discussie op gang te brengen. “We hopen dat er meer serieus onderzoek gedaan wordt naar andere stemvormen op basis van moderne en beschikbare technologie. Vertrouwen win je door iets aan te tonen. We willen graag laten zien dat het veilig genoeg is aan de hand van resultaten.” De vijf gemeenten werken samen met stichting ICTU, een Nederlandse organisatie voor de automatisering in overheidsdiensten, en de TU Delft. Ze laten de app onder andere testen door ethische hackers.

Rituele handeling

Habben Jansen is er niet gerust op en hecht waarde aan het uitbrengen van de stem in het stemhokje. “Stemmen is iets anders dan een poll op Facebook. Het is een rituele handeling en belangrijk. Dat mag je best laten blijken.” Ten Seldam zegt over deze uitspraak: “De een vindt met potlood stemmen romantisch, de ander ouderwets. Het gaat erom dat de app helpt om mensen te motiveren hun stem te gebruiken.” De app is volgens de wethouder faciliterend. “Als de app zou voldoen aan de criteria in de Kieswet? En je in alle vrijheid en veiligheid daarmee zou kunnen stemmen? Ja, dan lijkt me het een prima alternatief voor het kiezen met potlood.” Daarom wil Ten Seldam continu blijven kijken hoe de app aansluit bij de laatste ontwikkelingen.

Habben Jansen: “Met verkiezingen buiten het stemlokaal, moet je er heel zeker van zijn dat het stemgeheim gewaarborgd is. Het is een heel fundamenteel recht om in een democratie in volle vrijheid je stem uit te brengen. Je wil niet dat er druk is gelegd door de omgeving, denk aan een broer of echtgenoot die je psychisch beïnvloedt. Daarover moet je niet al te licht oordelen. Wat als iemand de telefoon afpakt en zijn stem uitbrengt?” Meijsen meent: “Veiligheid is belangrijk voor het vertrouwen in de democratie. Daarvan zijn we ons heel erg bewust. Een optie is om in te bouwen dat je je stem in de app zelf kunt wijzigen, tot vlak voor het sluiten van de verkiezingen.”

Brede coalitie

Met het oog op die veiligheid gebruiken de gemeenten open sourcetechnologie. Meijsen: “Die is transparant en trekt ook jonge start-ups aan. Als de Russen of Amerikanen binnendringen in de app dan is dat zichtbaar in de opensource broncode van de app. Daarnaast laten wij de app bouwen binnen een publieke blockchainomgeving. Die is open, transparant en controleerbaar.” Een blockchain is een vorm van databeheer, vergelijkbaar met een lijst, zoals in een spreadsheet. Hij vervolgt: “Mensen doen nu de aanname dat de huidige verkiezingen honderd procent veilig zijn. Maar dat is niet zo. Er raken stembiljetten kwijt, mensen maken telfouten, of biljetten zijn niet goed leesbaar. Honderd procent veiligheid bestaat niet.” Habben Jansen ziet ook dat de huidige methode met potlood en papier dat niet is. Maar ProDemos denkt bij modernisering in een andere richting, zoals het elektronisch tellen van de stembiljetten.

De directeur van ProDemos is milder over de inzet van de app voor het peilen van meningen. “Daarvoor gelden andere eisen. Nadat de stemmen zijn uitgebracht, is de gemeente- raad altijd nog aan zet. Bij een verkiezing is een stem een stem.” Meijsen vertelt: “We brengen een beweging op gang. Er zijn andere gemeenten die willen aanhaken.” Hij noemt dit de ‘tweede ring’. Daaronder vallen ook grote gemeenten als Utrecht, Eindhoven en Rotterdam. Daarnaast zijn de vijf gemeenten ook met Antwerpen in gesprek. Ook die stad heeft al vergevorderde plannen om apps in te zetten. “We lezen mee met het technisch ontwerp van Antwerpen en we gaan ons technisch ontwerp ook aan hen laten zien. Dit is groter dan Nederland. Het is een groeiende brede coalitie.”

Gemeentelijke app store

In 2018 moet een praktijkproef met de app mogelijk zijn, volgens de projectleider. Ten Seldam vertelt: “De technici van de app zijn buitengewoon gedreven, enthousiaste mensen. Door de techniek in pilots te testen, leren we van fouten. Innoveren doe je met vallen en opstaan. We ontwikkelen in samenspel met gebruikers, technici en bestuurders.” De vijf gemeenten houden zelf regie op de ontwikkeling van de app op basis van de scrummethodiek. Ze bouwen niet zelf; per gemeente is een projectleider verantwoordelijk. Meijsen: “Onderling hebben we de taken verdeeld. Met de groep leggen we verantwoording af aan de vijf burgemeesters. We maken gebruik van jonge ontwikkelaars, afgestudeerde TU’ers.”

Een belangrijke andere drijfveer van de gemeente Almelo om mee te doen met de app, is verbetering van de gemeentelijke dienstverlening, waaronder geboorteaangiftes, vergunningen, paspoorten en verhuizingen. Meijsen: “Die stip op de horizon is er ook.” De informatieadviseur ziet straks een overheidsappstore voor zich, waar burgers voor allerlei gemeentezaken een app kunnen gebruiken. “Inwoners kunnen dan voor verschillende typen dienstverlening kiezen uit meerdere apps, waaronder de Stemapp. Compleet met beoordelingen van de apps, een soort Apple App Store of Google Play Store van de overheid. Ontwikkeld onder de condities van de overheid, betaald met gemeenschapsgeld. Hoe mooi zou dat zijn!”