Wat vinden we (nog) verantwoord als het gaat om het delen van (persoons-)gegevens? Mag een bedrijf die gegevens gebruiken om mensen te beïnvloeden om bepaalde producten aan te schaffen of een politieke richting op te duwen? En vinden we het normaal dat bij het versturen van datasets ook informatie meekomt die niet relevant is? “Wees kritisch op het delen van data en bespreek het.”
Beeld: Shutterstock
Begin 2019 maakte een groep van circa dertig personen, werkzaam bij overheid, bedrijfsleven en wetenschap, een studiereis naar Silicon Valley in de Verenigde Staten, het gebied waar veel grote technologiebedrijven (zoals Google, Apple en Facebook) hun hoofdkwartier hebben. De groep deed daar niet alleen inspiratie op bij startups, maar kwam ook terug met een groot aantal dilemma’s en twijfels. Bijvoorbeeld over wat wel of niet acceptabel is als het gaat om (locatie-)data. Dat leidde ertoe dat besloten werd tot de opzet van een Locatiepact en actiepunten en de start van het open platform Wijs met locatie. Een van de actiepunten uit het Locatiepact is het opstellen van een ethische code voor verantwoord gebruik van locatiedata. Trekker van de werkgroep die zich bezighoudt met het opstellen van die code is Frank Verschoor (Geonovum), die eerder onder meer werkte voor het ministerie van Economische Zaken en ruime ervaring heeft als het gaat om het gebruik van open (locatie-)data.
Verschoor nam niet deel aan de studiereis naar de Verenigde Staten, maar kan zich goed voorstellen wat de deelnemers aan die reis daar hebben ervaren. “Zij hebben daar een aantal ‘goede’ voorbeelden gezien en tegen elkaar gezegd: moeten we dat willen? Dan heb je het bijvoorbeeld over hoe bedrijven omgaan met bedrijfsgegevens. We kennen allemaal het voorbeeld van het bedrijf Cambridge Analytica dat psychologische profielen van mensen maakte op basis van data van Facebook en ook op basis van data waar mensen geen toestemming voor hadden gegeven. Dat is maar één van de voorbeelden. Willen we dat we op zo’n grote schaal mensen kunnen beïnvloeden, hen een ‘goede’ richting op kunnen duwen? En zo ja, hoe doe je dat op een verantwoorde wijze? Het moet een weloverwogen keuze zijn en geen acceptatie van algemene voorwaarden. Met de komst van de Europese privacywetgeving (Algemene verordening gegevensbescherming) is wel de bewustwording toegenomen als het gaat om wat wel of niet kan, maar toch accepteren wij nog veel te makkelijk alle voorwaarden die meekomen met bijvoorbeeld nieuwe software. Ik ook. Maar je weet gewoon niet wat er met jouw data gebeurt.”
Controlemaatschappij
Een van de voorbeelden die Verschoor aanhaalt als het gaat om of wij dat als maatschappij zouden moeten willen, is de app Life360. De app werkt via gps en het zorgt ervoor dat je bijvoorbeeld precies in de gaten kunt houden of je kind of echtgenoot al onderweg naar huis is. “Stel dat je die app gebruikt om je kinderen in de gaten te houden. Die kinderen weten dat jij, als ouder, altijd kunt zien waar jij bent. Waar je loopt, waar je fietst. Je kunt zeggen: ‘dat is handig’. Bezorgde ouders willen niet dat hun kinderen alleen door het bos fietsen. De vraag dringt zich wel op wat dat doet met een kind of met een ouder? Het kind heeft het idee: alles wat ik doe wordt gezien. Big mama is watching me. Wil je dat? Wat heeft dat voor effect op het gedrag van de kinderen? Wordt de vrijheid van het kind daardoor niet ernstig belemmerd? Ik kan mij voorstellen dat je als kind boos wordt op het moment dat je erachter komt dat je moeder al je stappen controleert, zonder dat je het weet. Op het moment de overheid of bedrijven je volgen, en vaak weet je dat niet, zou je ook boos moeten worden. Zij hebben immers nog minder argumentatie dan een moeder om je te ‘tracken’. Het minste dat je kunt doen is het gesprek erover aangaan. Ga in gesprek over het gebruik van die gegevens. Die gesprekken zijn er bijna nooit.”
Verschoor werkt veel met teams die data inzetten. Hij ziet in de uitvoering nog te vaak de ‘u vraagt wij draaien’ mentaliteit. “We schieten te snel naar data en oplossingen. Dat moeten we wat mij betreft veranderen naar een meer ‘wij vragen u draait’ ethos. Waarin we veel kritischer moeten zijn op de vraag en de uitwerking ervan.”
Ethische codes
Bij het voeren van de gesprekken waar Verschoor op doelt, bij overheden en bedrijven, spelen onder meer ethische codes voor verantwoord gebruik van locatiedata een rol. Die codes moeten in de gesprekken van de uitvoerende teams helpen om de goede afwegingen te maken. Daarbij gaat het onder meer om zaken als open en transparant, inclusief en zeggenschap. Dat klinkt allemaal leuk en aardig, maar het is nog wel vrij abstract. Hoe maak je dat nu concreet? Hoe ga je dat organiseren en moet dat altijd? “Het is met name interessant om te zien hoe dat mechanisme straks landt bij bedrijven en overheden. Want in de praktijk domineren eigenbelang, aannames, deadlines en oplevering.”
Frank Verschoor heeft gemerkt dat bedrijven het toch vaak lastiger vinden dan overheden om dingen te delen over hun data en wat ze ermee doen. Wat hem betreft is dat ook wel weer verklaarbaar, want bij bedrijven zit de media er vaak dicht op. “Het delen van data is bij veel bedrijven een gevoelig onderwerp, want op het moment er een verkeerde interpretatie wordt gedaan over hoe die bedrijven omgaan met gegevens, kan dat door imagoschade zomaar hun bestaansrecht in gevaar brengen. Wij zijn aan het kijken hoe wij bedrijven, overheden én wetenschap kunnen helpen. Helpen met het herkennen van ethische vraagstukken binnen hun eigen context en bij wat ze nodig hebben voor het kunnen beantwoorden van deze vraagstukken. We verkennen ook strategieën om ethiek (codes en begeleiding) te kunnen laten landen op de datawerkvloer van overheden en bedrijven. Het wil niet zeggen dat het dan ook daadwerkelijk gebeurt, maar we hebben in ieder geval wel de kanalen om te beproeven of het ook écht werkt. Komend half jaar willen we komen tot een soort kladversie van een code, dan wel een suggestie welke methoden organisaties zouden kunnen gebruiken en in welke situatie. Dit doen we onder meer door met een aantal overheden en bedrijven concrete casussen te doorlopen binnen de thema’s gedragsbeïnvloeding, ondermijning en hulpverlening. Onze overtuiging is dat meer aandacht voor ethiek de kwaliteit en acceptatie van data- en informatieproducten enorm versterkt.”
Praktijkverhalen
Naast de manieren van hulp aan overheden en bedrijven en het kijken naar de beschikbaarheid van ethische codes en methoden, wordt door de werkgroep de komende maanden ook ingezoomd op casussen en een serie korte verhalen. “Je ziet dat er in de praktijk veel dingen gebeuren waar mensen hun vraagtekens bij zetten. Bijvoorbeeld als je het hebt over het gebruik van geodata. Neem bijvoorbeeld het onderling delen van datasets door dataspecialisten, waarbij ook data zitten die herleidbaar zijn naar personen maar niet relevant zijn voor de oorspronkelijke vraag. Dat is gewoon een eenvoudige levering van data en aan de orde van de dag. Ik heb iets nodig, stel een vraag en vervolgens sturen ze alles. Zonder dat daar dan vragen over worden gesteld? Dat soort kleine dingen zie je veel gebeuren en dat vind ik wel een belangrijk punt. Dat heeft alles te maken met het goed omgaan met data. Of er is geen controle op het leveren van gegevens aan een andere instantie. Die andere instantie zetten die gegevens vervolgens op hun dashboard en als je goed zoekt, kom je uiteindelijk bij de verkeerde gegevens terecht. Daar moeten we veel kritischer op zijn.”
Verschoor is ervan overtuigd dat er íets moet en gaat gebeuren als we het hebben over data en ethiek. “Ik verwacht dat het onderwerp ethiek de komende tijd erg actueel blijft. Je ziet de afgelopen jaren een enorme toename aan ethische artikelen, codes, begeleiding, ambities, goede voorbeelden en natuurlijk ook schandalen. Ik hoop dat daardoor ook de druk uit de samenleving (van kiezers en klanten) verder toeneemt. Want dat is een belangrijke gamechanger. Openheid en transparantie helpen daarbij.”
Wijs met locatie
Eind 2019 is het open platform Wijs met locatie gestart. Hier komen experts samen om de mogelijkheden te verkennen van een nationale digital twin, kunstmatige intelligentie (AI) in de geosector en ethiek bij het gebruik van digitale technieken.
