Hoe kunnen we gecontroleerd uit de huidige ‘lockdown’ voor het coronavirus komen? Het Nederlandse kabinet bestudeert verschillende opties voor tracking-apps, een app die bijhoudt met wie je contact hebt gehad, lijkt een belangrijke troef te zijn. Maar hebben we niet veel meer alternatieve apps nodig die ons helpen ons gedrag beter op elkaar en de 1,5-metersamenleving af te stemmen?
Beeld: Frauke Riether / Pixabay
De discussie over apps lijkt zich te momenteel beperken tot tracking-apps die helpen bij contactonderzoek, dus die bijhouden met wie je in contact bent geweest zodat later direct op te sporen is wie er in contact is geweest met iemand die besmet is met het coronavirus. Al die mensen kunnen dan geïsoleerd worden (al dan niet zelf-quantaine, en in de toekomst ingeënt). Zo zou de verspreiding van het virus gecontroleerd kunnen plaatsvinden.
Experts uit talloze landen, inclusief Nederland zelf, buigen zich over de privacy-aspecten van zo’n app en van het al dan niet verplichten ervan. Criticasters zeggen dat het (vrijwel) onmogelijk is een dergelijke tracking-app te ontwikkelen die voldoet aan de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG – privacywet). Anderen wijzen op ontwerpregels voor een privacy by design: door decentrale versleuteling van de data en die bij de gebruiker op de telefoon te laten, dus niet in een centrale database in handen van een bedrijf of overheid. Decryptie zou dan alleen mogelijk moeten zijn door een zorgprofessional (en die is weer aan ethische richtlijnen en geheimhouding gebonden). Ook wil men de app niet bij een bedrijf leggen, maar bij een overheid (democratisch gecontroleerd).
Beveiliging
Anderen kijken weer vol wantrouwen naar de rol van de overheid en wijzen op dier slechte trackrecord wat betreft ICT en datalekken. Ook de beveiliging is een punt van zorg: in de huidige privacyregelgeving is een maximaal niveau van versleuteling van data geformuleerd, zodat deze door veiligheidsdiensten nog toegankelijk zijn. Iets wat hackers in de kaart speelt. Een hele robuuste beveiliging van het hoogste niveau zou dan ook een uitzondering hierop vragen.
Stel dat de app slechts tijdelijk wordt gebruikt, bijvoorbeeld tot we een vaccin hebben, en dat de data daarna allemaal worden verwijderd? Dit zou een hele robuuste manier kunnen zijn om tijdelijk veel mogelijk te maken (meer dan de privacywet toestaat, die gebaseerd is op een continue praktijk van dataverzamelen, -verwerken en gebruiken zonder einde) en na afloop de privacy volledig te herstellen. Helaas: ook daarin wordt de overheid niet door iedereen vertrouwd.
Alles bij elkaar zijn alle ingrediënten aanwezig voor een ‘lockdown’ in de discussie. We zullen ergens op moeten vertrouwen willen we vooruitkomen.
Tunnelvisie
Hierbij moeten we ook rekening houden met het risico op tunnelvisie bij onze experts, zoals massapsycholoog Jaap van Ginneken in het Financieele Dagblad schetste. Virologen willen het liefste de verspreiding precies kunnen volgen (liefst statistisch vastgesteld en zonder vals positieven en vals negatieven) en lijken volledig gericht op het reproductiegetal (de snelheid van verspreiding van het virus) en het beschikbare aantal IC-bedden. Bestuurders willen het liefst volledige controle die handhaafbaar is en politiek te verkopen is.
Hoe voorzichtiger je de voet van de rem kunt halen, dus van onze ‘intelligente lockdown’, hoe nauwkeuriger je het gedrag van burgers en bedrijven moet kunnen ‘regelen’. Dit is nou net het lastigst van alles in een vrije samenleving. Een hang naar precieze controle en zekerheid kan leiden tot een tunnelvisie in mogelijke oplossingen, lees: in het type apps en de vrijwilligheid of verplichting van het gebruik ervan door burgers.
Het is dat ook naar alternatieve strategieën wordt gekeken. Strategieën waarbij we – net zoals nu het geval is – een beroep doen op solidariteit en eigen verantwoordelijkheid, het elkaar aanspreken op gedrag, groepsdruk (zelfregulering van gedrag) en waarbij de overheid zich kan concentreren op handhaving en het aanpakken van excessen. Dit nieuwe gedrag zal onze ‘groepsnorm’, sociale norm moeten gaan worden, de nieuwe normaal van de 1,5-metersamenleving. Niet iedereen zal meteen meedoen, maar als voldoende mensen dat wel doen ontstaat een nieuwe groepsnorm, die ook weer groepsdruk geeft.
Hiervoor hebben we apps nodig die daarop voortbouwen, apps die ons als individu in staat stellen ons gedrag beter af te stemmen en verantwoordelijkheid te nemen. Denk aan apps die laten zien hoe druk het is in de winkel, op het terras, in de trein of in het park, zodat we ons eigen bezoek kunnen uitstellen of onze route kunnen aanpassen (of hiervoor suggesties krijgen). Zo voorkomen we files bij de ingang van winkels en terreinen waar we misschien voor lange tijd nog de 1,5-meterafstand zullen moeten bewaken met kassières en bediening achter plastic. De aanzet is er al. De Nederlandse Spoorwegen geven nu al de drukte aan in treinen (nog in ‘bèta’), bij Google (Search en Maps) vind je de geschatte drukte van winkels vaak al terug. Rond musea en evenementen is al gewerkt met apps die de bezoekers verdelen over tijdslots en met kaartverkoop via apps rijen bij kassa’s voorkomt. Ook autonavigatiesoftware houdt rekening met verwachte drukte en files. Maak hier een persoonlijke navigator van.
Ook apps waarmee we onze gezondheid zelf kunnen bijhouden, kunnen een belangrijke rol spelen. Zo kan een optelsom van kleine signalen al een indicatie geven voor een besmetting en aanleiding zijn tot een zelfquarantaine, een aanpak zoals we nu al hebben toegepast. De nieuwe normaal is dat je bij de eerste verschijnselen niet meer naar je werk gaat, terwijl het nu nog gangbaar is dat we snotterend en grieperig stug doorwerken, naar kantoor gaan en niet niezen en hoesten in onze elleboog. Dit kan een zelfhulpapp zijn die niet draait om direct data delen en versturen met overheden of artsen, maar je op tijd doorverwijst.
Slimme zwerm
Door ons gedrag zelf bij te stellen en op elkaar af te stemmen, kunnen we als groep intelligenter opereren: net als een zwerm vogels die zorgvuldig afstand en snelheid tot elkaar bewaren, mieren en bijen die met simpele ongeschreven regels samenwerken. Zo kunnen we de nieuwe sociale normen en ‘regels’ van de 1,5-metersamenleving met behulp van apps blijvend verankeren in onze samenleving. Deze groepsintelligentie stelt ons tevens in staat om beter om te gaan met nieuwe toekomstige crises. Het is een belangrijke aanvulling op de kennis van experts en het verantwoordelijkheidsgevoel van bestuurders (en daaruit voortkomende tunnelvisie).
Dus, laten we beginnen onze collectieve intelligentie, onze wisdom of crowds, te versterken, zodat we als een slimme zwerm uit de lockdown kunnen vliegen in plaats van langdurig in een kooi gevangen te moeten blijven uit onzekerheid.
Maurits Kreijveld is futuroloog
Iedereen en z’n moeder vertrouwt Google en Apple locatiegegevens toe, maar o wee als we de overheid in staat stellen onze maatschappij tegen verdere ontwrichting te beschermen. Je mobiele telefoonprovider weet door triangulatie trouwens ook al op een paar meter nauwkeurig waar jij je bevindt, en waarschijnlijk heb je nog wel meer apps toegang gegeven tot je GPS-gegevens. Ongefundeerd wantrouwen.
Van een tunnelvisie bij experts en kuddegedrag (vermomd als crowd wisdom) bij de rest wordt de wereld niet mooier en zeker niet beter. Ik stel voor dat we eerst eens gaan kijken naar de echte oorzaak van de buitenproportionele schade die we nu aan het oplopen zijn : de te beperkte capaciteit van ons zorgsysteem en de angst dat dit zorgsysteem overlopen wordt door een te snel stijgend aantal besmettingen. Zijn we nu al zo geindoctrineerd dat we zijn vergeten dat we dit zelf veroorzaakt hebben door ziekenhuizen en andere zorginstellingen financieel op eigen benen te zetten, waardoor ze begrijpelijkerwijs hun capaciteit zijn gaan optimaliseren. Nog tot eind 2019 waren we bezig met het SLUITEN van IC capaciteit, omdat dat efficienter was. En terwijl we wél strategische oliereserves aanhouden en ook veel reserves hebben ingebouwd in onze waterwerken, zijn we gewoon vergeten rekening te houden met een pandemie en hebben verzuimd daarvoor de nodige capaciteit te reserveren. Net als iedere storm veroorzaakt een pandemie schade. Maar de watersnood ramp van 1953 liet zien dat het NIET vormen van reservecapaciteit leidt tot volstrekt disproportionele schade. Het antwoord daarop is niet om crowdwisdom te propageren, maar om de dijken te verhogen ! Als we het huidige zorgstelsel intact willen laten zit er dus niets anders op dan de overheid op te dragen ook op dit gebied risicomanagement te introduceren en de nodige strategische reserves te gaan bouwen om de volgende pandemie zonder lockdowns door te komen.
De “1,5 meter-samenleving” is op zich al een framing in de discussie. Hoezo krijgen we een 1,5 meter samenleving? Gaan we ons aangevallen voelen als iemand op een meter ons passeert? Moeten we voortaan in vergaderzalen tenminste 2 stoelen links en rechts vrij houden? En in het OV: halvering van de capaciteit, terwijl het al steeds drukker wordt?
En als we dat dan in Nederland afspreken, gaan we dan niet meer op vakantie naar zonovergoten stranden in het buitenland? Stellen we dan de 1,5 meter samenleving even op pauze? Ik begrijp echt niet hoe een dergelijke samenleving op termijn kan functioneren.
1,5 Meter is een (fictieve) noodmaatregel (experts spreken ook al over 2-meter), die hopelijk snel weer verlaten kan worden. De “1,5 meter samenleving” klinkt als een vorm van zelfcensuur, maar dan in fysieke vorm, die volgens mij geen blijvend antwoord kan vormen op een pandemie. We definiëren het probleem als een gedragsprobleem, terwijl uiteindelijk mijn hoop op iets langere termijn toch echt ligt bij vaccinatie, goede medicijnen en, inderdaad, zoals A.F. le Gras stelt, voldoende IC capaciteit voor noodtoestanden.
@Mark: Wat mij betreft is de 1,5-metersamenleving een metafoor voor een samenleving waarin we meer of bewuster rekening houden met elkaar vanwege de aanwezigheid van het virus. Dat hoeft niet letterlijk 1,5-meter te zijn zoals velen het nu interpreteren met alle komische voorbeelden van dien. In de media zijn inmiddels talloze voorbeelden van een rol die apps zouden kunnen spelen (bestellingen en restaurants en theaters etc). Wat mij betreft denken we meer in die richting (dan in de richting van een tracking door de overheid) dat is de boodschap van het stuk – niet om een pasklaar antwoord te formuleren
@AF le Gras: Terecht om goed te kijken naar de oorzaak en de buffers ook in de zorg om klappen op te vangen. Het is zeker niet zo dat de ‘crowd’ zo maar met wijze antwoorden komt en dat deze altijd de rol van een overheid kan vervangen. Maar ze kunnen wel helpen tunnelvisie te voorkomen en zijn waardevol op momenten dat het de ‘crowd’ zelf betreft (zoals het omgaan met besmetten). Er speelt altijd een ‘tragedy of the commons’ zoals je beschrijft met de Watersnoodramp. Ik stel me voor dat structureel ons gedag ‘aanpassen’ nuttig kan zijn zowel voor griepgolven (waar nog steeds geen vaccin voor is) waar corona mogelijk onderdeel van gaat uitmaken. Simpelweg vaccineren en klaar kan te simpel zijn. ‘Afgestemd’ gedrag kan bovendien helpen met talloze zaken, zo is er op veel plaatsen al behoefte aan ‘crowd control’: drukte op de wegen, duurzaamheid, etc.