Overheid overtreedt wet met verzameling tweets

Overheden tappen op grote schaal tweets om te achterhalen hoe burgers tegen hun beleid aankijken. Toestemming van Twitteraars ontbreekt en dat is een probleem, stellen experts. | Beeld: Shutterstock

Overheden gebruiken voor het verzamelen en analyseren van (kritische) tweets tools van commerciële bedrijven als Coosto, OB14Wan en Twittertap. Deze tools ‘tappen’ Twitter, verzamelen op grote schaal (anonieme) berichten en maken deze geschikt voor data-analyse. Het gaat om vragen van Twitteraars, berichten waar de betreffende overheid in wordt genoemd door bijvoorbeeld opiniemakers, of nieuwsartikelen en reacties daarop. Ook meten overheden soms het sentiment in de samenleving aan de hand van een groot aantal Tweets.

Signalen oppikken uit de samenleving

Overheden zeggen dat het doel is om signalen uit de samenleving op te pikken en te rapporteren over het sentiment dat heerst over een bepaald thema. Ook wordt het gebruikt om vragen te beantwoorden en mediaberichten in de gaten te houden. Daarmee willen ze de ‘dienstverlening, het beleid en regelingen’ verbeteren.

Iedere twitteraar zou geïnformeerd moeten worden over persoonsgegevens die worden opgeslagen.

Volgens Floor Terra, adviseur bij Privacy Company, worden de tweets weliswaar verstuurd om door de wereld gelezen te worden, maar is er door gebruikers alleen toestemming aan Twitter gegeven voor publicatie, niet aan de overheid om analyses op die tweets los te laten. “Er is dan sprake van een nieuw doel, dus je moet dan opnieuw toestemming vragen van gebruikers.” Iedere twitteraar zou geïnformeerd moeten worden over persoonsgegevens die worden opgeslagen. “Daar zit gewoon een heel groot probleem. Je mag volgens de privacywet (de AVG) geen gegevens verwerken zonder betrokkenen te informeren.”

Bijzondere persoonsgegevens

Ook het Sociaal Cultureel Planbureau verzamelde afgelopen jaren duizenden tweets over klimaatverandering en ‘nationale identiteit’ voor twee onderzoeken naar deze thema’s. Daarbij werden ook bijzondere persoonsgegevens van Twitteraars verzameld zoals religieuze overtuiging, etnische afkomst, iemands seksuele gedrag of politieke opvattingen, blijkt uit een uittreksel van het verwerkingsregister. Daarin moeten overheden melden welke gegevens zij verzamelen van burgers.

Deze zeer persoonlijke informatie zoals afkomst of religie zijn niet het doel van het onderzoek, maar: “Van tevoren kon niet uitgesloten worden dat de tweets bijzondere persoonsgegevens zouden bevatten”, legt een woordvoerder van SCP uit. De tweets werden overigens geanonimiseerd verzameld. Voor het SCP geldt volgens een woordvoerder echter een uitzondering. Toestemming en informeren van twitteraars is volgens de wet hier niet verplicht omdat het gaat om onderzoek voor statistische doeleinden.

De ministeries van Sociale Zaken (SZW), Landbouw (LNV) en de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) verzamelen en analyseren ook op grote schaal Twitter-berichten. Dat deden zij onder andere met als doel om te kijken “hoe beleid landt” bij burgers. Het ministerie van sociale zaken verzamelde daarbij ook informatie waaruit politieke opvattingen blijken en het beroep van betrokkenen.

Weten wat er in de samenleving speelt

Sociale Zaken wil kunnen rapporteren over het sentiment binnen de samenleving over hun beleid. “Uitgangspunt is dat alleen namen van politici en opinieleiders worden aangehaald in analyses”, zegt een zegsman van Sociale Zaken. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) deed hetzelfde met als doel “bewustwording van de omgeving waarin de rijksoverheid functioneert”. De NVWA verzamelt met de tweets ook IP-adressen en biografische gegevens van Twitterprofielen.

“Het is een wijdverbreid misverstand dat de AVG niet van toepassing zou zijn op openbare informatie zoals tweets.”

Dat overheden Twitterberichten analyseren heeft vaak een pragmatische reden. Het is volgens hen het enige platform dat zonder toestemming van de gebruiker toestaat om hun tweets te tappen. Verschillende experts plaatsen daar grote vraagtekens bij.
“Ze moeten mijn inziens de betrokkenen op de hoogte brengen indien ze tweets en accountgegevens opslaan. Eigenlijk opmerkelijk dat de overheid als betalende opdrachtgever dit niet gewoon eist van Coosto”, zegt internetrecht-jurist en rechtswetenschapper Mathieu Paapst. Hoogleraar ICT en privaatrecht Borgesius Zuiderveen: “Het is een wijdverbreid misverstand dat de AVG niet van toepassing zou zijn op openbare informatie zoals tweets.

Open dialoog

OBI4Wan wilde niet meewerken aan een reactie op de bevindingen van experts. Een andere veelgebruikte tool, Coosto, doet dat wel en zegt de ontwikkelingen die leiden tot meer duidelijkheid en begrip rondom privacy en datagebruik aan te moedigen. Een open dialoog hierover is volgens Coosto essentieel. “De afgelopen jaren is er een constante ontwikkeling geweest ten aanzien van privacy en de daarbij behorende regelgeving waarbij alle betrokken partijen een verantwoordelijkheid hebben. Wij volgen deze ontwikkelingen op de voet en het handelen hiernaar is een vast onderdeel van onze productontwikkeling en bedrijfsvoering.”, aldus Paul van den Broek, Head of Product Coosto.

Uit eerder onderzoek van Binnenlands Bestuur, AG Connect en iBestuur werd duidelijk dat overheden niet goed weten welke persoonsgegevens ze doorgeven aan Amerikaanse techreuzen. De verwerkingsregisters waarin dit wordt bijgehouden zijn bij geen van de onderzochte organisaties compleet.

Facebook en Twitter

Twitter is een sociaal medium, maar er blijken praktische verschillen te bestaan tussen tweets en berichten op andere sociale media, waardoor sentimentanalyses van de overheid en bedrijven vooral over tweets gaan en niet over Facebook-berichten. “Op Facebook wordt veel informatie openbaar gemaakt, maar je communiceert er vooral met vrienden onderling. Facebook heeft eerder aanvaringen hierover gehad met data die niet openbaar was, maar wel gescraped werd door andere organisaties: het bekende Cambridge Analytica-schandaal waarbij met trucjes toch nog data kon worden verzameld”, zo licht Terra toe.

Meta, het moederbedrijf van Facebook, is sindsdien niet meer vrijgeven in het overhandigen van data aan andere partijen, omwille van de privacy van zijn gebruikers. Bij Twitter hebben berichten een ander karakter. “Twitter is aanvankelijk begonnen als een micro-blog met 140 karakters per bericht. Van ‘nature’ kan iedereen de tweets lezen, tenzij je je profiel afschermt”, zo vertelt Terra. Toch moeten andere partijen eerst toegang regelen bij Twitter wanneer ze data willen gebruiken. “Maar dat heeft meer een technische aard. Het gaat om enorme hoeveelheden data. De partijen die de data van Twitter willen gebruiken moeten dat regelen via de officiële kanalen en dan ook betalen. Dat is iets wat de genoemde tools dus doen.”