Nederlandse gemeenten zien grote kansen in de inzet van kunstmatige intelligentie (AI). Tegelijkertijd waarschuwt de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) in een nieuw position paper voor de risico’s en uitdagingen die gepaard gaan met deze technologie. Transparantie, ethiek en grip op grote techbedrijven vormen belangrijke aandachtspunten.
De koepelorganisatie doet onder meer een oproep aan de rijksoverheid, die onmisbaar is als gemeenten AI en algoritmen wil gaan inzetten. Er wordt gevraagd om coördinatie en ondersteuning. Eén van de grote uitdagingen is de volgens de VNG is innovatie met AI wenselijk, maar moeten gemeenten realistisch blijven over wat AI wel en niet kan. ‘AI kan helpen bij het verbeteren van beleidskeuzes en het automatiseren van processen, maar het ontbreekt de technologie aan ethisch besef en discretie,” stelt de organisatie. Gemeenten moeten daarom altijd eindverantwoordelijk blijven en AI niet blindelings vertrouwen.
Lessen uit het verleden
Een belangrijke reden voor deze behoedzaamheid ligt in de recente geschiedenis, waarin algoritmen een rol speelden bij institutioneel racisme en uitsluiting. De VNG benadrukt dat technologie ten dienste moet staan van de mens, niet andersom. ‘Gemeenten moeten AI verantwoord en transparant inzetten, met oog voor privacy, ethiek en informatiebeveiliging’, aldus de organisatie.
Om dit te waarborgen, adviseert de VNG gemeenten om duidelijke governance-structuren op te zetten en digitale geletterdheid binnen de organisatie te vergroten. Ook moeten gemeenten kritisch kijken naar hun afhankelijkheid van grote technologiebedrijven en strikte inkoopvoorwaarden hanteren bij de aanschaf van AI-systemen.
Leveranciersmanagement
De afhankelijkheid van (grote) marktpartijen moet worden vermeden door onder meer goed leveranciersmanagement. Gemeenten werken volgens de VNG structureel samen met externe marktpartijen om AI-oplossingen te ontwikkelen en te implementeren. Deze samenwerking is vaak noodzakelijk, maar brengt ook risico’s met zich mee, vooral wanneer het gaat om de borging van publieke waarden zoals transparantie en digitale autonomie. ‘Om ervoor te zorgen dat gemeenten de regie behouden over de inzet en het gebruik van AI, zijn duidelijke afspraken met leveranciers noodzakelijk. Deze afspraken zorgen niet alleen voor grip op de technologie, maar ook voor de bescherming van gemeentelijke belangen en de waarden die zij willen uitdragen.’
Gemeenten kunnen onder meer expliciet voorwaarden stellen die aansluiten bij hun uitgangspunten, bijvoorbeeld over datadeling, dataretentie en het al dan niet toestaan van hertraining van modellen met input van gebruikers. ‘Het stellen van zulke eisen biedt gemeenten de mogelijkheid om vooraf kaders te definiëren en achteraf te controleren of deze kaders worden nageleefd.’
Nieuwe Europese regelgeving
De komst van de Europese AI-verordening, die sinds augustus 2024 van kracht is, stelt extra eisen aan de inzet van AI binnen de overheid. Gemeenten moeten voldoen aan strengere regels rondom dataveiligheid, transparantie en het beperken van risico’s. Zo geldt er een registratieplicht voor AI-toepassingen en moeten ambtenaren getraind worden in het verantwoord gebruik van de technologie.
De VNG erkent dat de nieuwe regelgeving de werkdruk voor gemeenten kan verhogen, maar ziet dit als een noodzakelijke stap om publieke waarden te beschermen. ‘De impact op inwoners moet voorop staan, en dat vraagt om een zorgvuldige en integere aanpak’, aldus het rapport.
Samenwerking als sleutel
De VNG pleit voor samenwerking tussen gemeenten, zodat zij gezamenlijk grip kunnen houden op de ontwikkeling en inzet van AI. Er moet worden geleerd van fouten en gemeenten moeten niet individueel de strijd aangaan met grote marktpartijen. Collectieve inkoop, gedeelde kennis en centrale richtlijnen kunnen hierbij helpen.
Het verantwoord inzetten van AI en algoritmen is volgens de VNG geen eenmalige uitdaging, maar een continu leerproces. Alleen door samenwerking en kritische reflectie kan AI een bijdrage leveren aan een inclusieve en eerlijke samenleving. ‘Technologie is een middel, geen doel op zich’, besluit de VNG.
Lees meer:
