Sleutels om de deur te openen naar goed gebruik van de AVG

iBestuur begint een ‘community’ voor kennisuitwisseling over nuttige toepassing van de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG). Werktitel: ‘het kan wél’. Dat beloofde hoofdredacteur Arnoud van Gemeren, aan het eind van een opvallende bijeenkomst rond een nieuw boek. Een verslag in twee delen. Deel één: praktische problemen met de AVG in de ‘burn-out-bureaucratie’.

Obstakels en mogelijkheden van datadelen

‘De privacyparadox’ bundelt veertien vraaggesprekken over obstakels en mogelijkheden van datadelen en – bescherming: met wetenschappers (Beatrice de Graaf, Peter de Kock, Lokke Moerel, Eline van den Broek); burgemeesters/politici (Lieke Sievers, Ahmed Marcouch, Kees Verhoeven); chefs van instanties (Rekenkamer, Ombudsman, Onderzoeksraad, Regeringscommissaris) en de juristen Ina Brouwer en Jolanda van Boven. Met een nawoord van Sergej Katus van advieskantoor Privacy Management partners (PMP) in Utrecht, de uitgever van het boek.

Angst voor overtreding

De rode draad: toepassing van de AVG is te veel op angst voor overtreding gebaseerd. Dat is schadelijk voor het Nederlandse bestuur en vooral voor het vertrouwen daarin.

Het recht op privacy is immers noch een absoluut noch het hoogste mensenrecht; en moet altijd worden afgewogen tegen andere grondrechten, zoals vooral veiligheid en vrijheid, gelijke behandeling, vrijheid van meningsuiting en recht op onderwijs.

Snelle beschuldigingen

De AVG wordt al te vaak aangrepen als ‘hindermacht’, zoals een bezoeker van de bijeenkomst in theater Diligentia in Den Haag op maandag 24 juni het kernachtig uitdrukte. Lieke Sievers (CDA), burgemeester van Volendam-Edam en Munisch Ramlal, ombudsman van Metropoolregio Amsterdam gaven daarvan vervolgens treffende voorbeelden.

Sievers ondervond de nodige hinder van eenzijdige bescherming van persoonsgegevens tijdens 26 jaar politiewerk en acht jaar burgemeesterschap met deelname aan de Veiligheidsregio. “Het samenwerken wordt intensief bemoeilijkt, met als gevolg dat we als overheid de samenleving in de steek laten in onze taak om vreedzaam samenleven mogelijk te maken. Natuurlijk moet dat op een democratisch gelegitimeerde en rechtsstatelijk te verantwoorden manier.”

Defensieve omgang met AVG

Dit schuurt het meest met het noodzakelijk bundelen van persoonsgegevens om jongeren passende zorg te bieden, om ze uit de criminaliteit te houden of halen. Adequaat optreden noodzaakt tot gegevensdeling tussen onderwijs, (medische) zorg, politie, familieleden en de sociale omgeving. Maar de ‘soms tientallen instanties’ die met jongeren in de weer zijn vinden het delen van gegevens eng, ervaart Sievers. Voor je het weet zitten ze in de beklaagdenbank bij de Autoriteit Persoonsgegevens en de media.

Wantrouwen

Geen wonder dat mensen overheden wantrouwen als ze op formele gronden problemen niet mogen oplossen, opperde Sievers. “Het doel van ons als overheid is niet mensen oppakken, geweld toepassen, discrimineren, polariseren, ongelijkheid organiseren of onrechtvaardigheid creëren. Soms zou je dat denken, als je beschuldigingen in en door media volgt over gevallen van informatiedeling of toepassing van AI.”

Scala van grondslagen

Angst voor de AVG vindt Sievers misplaatst, want de wet stelt juist geen absolute verboden noch het gebod om altijd toestemming (in viervoud) te garanderen voor verwerking van persoonsgegevens. De AVG biedt een scala van grondslagen om verantwoord data uit te wisselen, zoals ‘vitaal’, ‘algemeen’ en vooral ‘gerechtvaardigd’ belang. In de afweging van grondrechten, bijvoorbeeld het recht van jongeren op bescherming tegen criminaliteit, kun je die grondslagen aangrijpen.

Eerlijk spelen

Deze afweging kunnen overheden juridisch-technisch formaliseren met een Data Protection Impact Assessments (DPIA), door Sievers treffend bestempeld als ‘een soort milieueffectentoets voor de digitale leefomgeving’. “De DPIA’s zijn geen invuloefeningen of compliance-toetsen. Je treft wel zinnige voorzorgsmaatregelen voor de vereiste zorgvuldigheid.” Zo bevorderen ze samenwerking en transparantie vindt Sievers.

Ombulance

Die pragmatische aanpak is bij uitstek de kunde van Munish Ramlal. Hij trekt bijvoorbeeld met een ‘Ombulance’ de wijken in om met mensen te praten over problemen waarmee ze tegen bureaucratische muren aanlopen. In gewone gesprekken over problemen is de AVG nooit een hinderpaal, maar in de aanpak vervolgens te vaak.

Risicodenken

Niet dat Ramlal de regels met voeten treedt of haat. Hij was jarenlang werkzaam voor de Autoriteit Persoonsgegevens die het ‘risicodenken’ als uitgangspunt voor toezicht heeft(wat kan er allemaal fout gaan?). “Vond ik hartstikke leuk om te leren. Je leert met de AVG grote verantwoordelijkheid om zelf aan de slag te gaan.”

Principles of fairness

“In die ontstaansgeschiedenis van de AVG is veel aandacht besteed aan behoorlijkheidsnormen, dus ‘principles of fairness’. Zo ben je als overheid met persoonsgegevens respectvol, betrouwbaar en oplossingsgericht; voor mij de kernwaarden van de AVG.”

Toch wringt daar de schoen volgens Ramlal: “Want in mijn praktijk zie ik vaker dat de gemeentes waarmee ik werk roepen dat iets niet kan en niet mag. Terwijl de AVG juist een tool is om na te denken welke gegevens we voor welk doel nodig hebben.”

‘Burn-out-bureaucratie’

Proportionaliteit en subsidiariteit moet je volgens Ramlal uiteraard toetsen, maar op een menselijke manier. En dat loopt vaak niet lekker in de ambtenarij. Die is al overbelast onder regeldruk en angst voor aansprakelijkheid. “Mijn belangrijkste take-away voor jullie vanavond is de term ‘burn-out-bureaucratie’. Gemeenteambtenaren zijn hartstikke leuke mensen, maar als ze het te druk hebben, dan voelen ze zich als iemand die in een burn-out terechtkomt of al zit. Dan wordt je vermogen om creatief te zijn, om oplossingen te vinden, steeds minder.”

Volgens Ramlal groeit die burn-out-achtige druk sinds de decentralisatie van zorgtaken naar gemeenten in 2015. Ze kregen te veel op hun bordje. “Dan ga je denken in potjes, in hokjes, in regels in plaats van te denken in oplossingen.”

Fundamenteel bestuurlijk probleem

Ramlal trof een moeder die haar zoon met problemen in een zorgtraject weet te krijgen, hem daarbij thuis begeleidt, maar als zoonlief 18 jaar wordt, plotseling verstoken blijft van informatie vanuit de instanties. “Nee, moederlief, de AVG, we kunnen je helemaal niets over je zoon zeggen. Trouwens, je zoon wil dat waarschijnlijk helemaal niet.”

Of nog zoiets. Tijdens een rit met de Ombulance in Amsterdam Zuid-Oost treft Ramlal mensen die gek worden van nachtelijk burengerucht van een “een psychiatrische bovenbuurvrouw. Ze bonkt met het hoofd tegen de muur, heel vreselijk om te horen. Ze bellen de politie, gemeente, het Meldpunt Overlast. En niemand helpt ze, want iedereen zegt, ik ga er niet over.”

Dit is een fundamenteel bestuurlijk probleem waar uiteindelijk vlotte uitwisseling van (persoons)gegevens soelaas biedt. Soms gebeurt dat domweg te laat, zoals recent met de Amsterdamse vrouw die haar eigen woning in de fik stak en overleed. Ramlal: “Hadden we niet met elkaar, op basis van de signalen die er waren, iets anders moeten doen?”

Lees deel twee van het verslag donderdag op iBestuur.nl