Slimmer werken met AI; de belofte resoneert bij de overheid

Een van de grote beloftes van AI is dat organisaties een efficiencyslag kunnen slaan. Laat de repetitieve taken voortaan over aan je virtuele collega, klinkt het vanuit de aanbieders, en houd je alleen nog bezig met alles wat originaliteit, vakmanschap en focus vereist. Dat is wellicht een wat utopisch toekomstbeeld, maar met het oog op de arbeidsmarktkrapte kan het ook gewoon pure noodzaak zijn. Feit is dat de belofte resoneert, ook bij de overheid. Maar: ‘We moeten eerst checks and balances in het systeem inbouwen’.

Veel uitvoeringsorganisaties vinden het belangrijk om op een verantwoorde manier met AI te experimenteren, bleek tijdens het visietraject om te komen tot een overheidsbrede visie op generatieve AI (genAI). Ze willen graag uitvinden hoe het hun werk mogelijk efficiënter en prettiger kan maken, hoorde Jasper Kars van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), die het traject leidde. Ze zien kansen om schaarse mankracht te besparen met behulp van narrow AI, kunstmatige intelligentie die goed is in het uitvoeren van een specifieke taak. Ook willen ze onderzoeken wat genAI, die op basis van een verzoek nieuwe tekst, code, afbeeldingen, video en audio genereert, voor hun werk kan betekenen: in de dienstverlening, maar ook bij de dagelijkse taken van de ambtenaar.
Ook bij gemeenten bestaat enig ongeduld om AI in te zetten, zo blijkt uit de reactie van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) op het voorlopig standpunt van het Rijk op genAI. Om gemeenten te stimuleren om er op een verantwoorde manier mee te experimenteren, wil de VNG graag van het Rijk weten welke leveranciers en toepassingen voldoen aan de bestaande wet- en regelgeving. Momenteel is vooral bekend dat bekende genAI-toepassingen als ChatGPT en Midjourney er niet aan voldoen.

Beleidsmakers terughoudender

Beleidsmakers zijn over het algemeen terughoudender met de inzet van AI in hun werk dan uitvoerders, merkte Kars tijdens het visietraject, al zijn er ook beleidsmakers die staan te popelen en uitvoerders die liever de kat uit de boom kijken. Veel beleidsmakers hebben zorgen over de risico’s, onder meer met betrekking tot het auteursrecht, privacy en toenemende ongelijkheid. Ze voorzien een mogelijk kwaliteitsverlies in het werk.

Foto: Jasper Kars

AI gegenereerde besluitvorming ziet niemand zitten. De algemene beginselen van behoorlijk bestuur vereisen dat keuzes uitlegbaar en reproduceerbaar zijn.

Wat zijn dan kansen om de overheid efficiënter te maken met behulp van AI? Narrow AI-toepassingen die bijvoorbeeld verkeersstromen regelen worden al ingezet. De verwachting is dat hun aantal zal toenemen. Binnen de overheid is veel aandacht voor de rol van GenAI in de dienstverlening, bijvoorbeeld voor het versimpelen van moeilijke brieven. Maar daartussenin zit nog een heel spectrum aan ambtelijke taken waar wellicht een efficiencyslag mogelijk is. Wat in ieder geval niemand van de door iBestuur geïnterviewden ziet zitten, is door AI gegenereerde besluitvorming. De algemene beginselen van behoorlijk bestuur vereisen dat keuzes uitlegbaar en reproduceerbaar zijn. Dat uitgangspunt laat zich moeilijk verenigen met de ondoorzichtige manier waarop AI informatie genereert.

“De herleidbaarheid van besluiten is een groot goed,” zegt Nathan Ducastel, directeur van VNG Realisatie. “Het zal tot enorme discussies leiden wanneer je met AI op den duur voorspellingen kunt doen over gedrag en uitkomsten die accurater zijn dan wanneer je dat met menselijke interventies doet, hoewel die overigens ook altijd subjectiviteit bevatten.”

Foto: Nathan Ducastel

Efficiënte dienstverlening

Het ligt voor de hand om het werk van de ambtenaar in eerste instantie te vergemakkelijken door simpele en repetitieve handelingen aan AI uit te besteden. “Professionals zijn veel tijd kwijt met het voeden van het administratieve systeem,” zegt VNG-realisatie directeur Ducastel. “Stel dat de politieagent op straat kan inspreken waar hij mee bezig is. De ingesproken tekst wordt omgezet door spraaksoftware en automatisch uitgewerkt door genAI die de taal van die agent goed kent. Dan kan het feitenverslag van de gebeurtenis beschikbaar zijn tegen de tijd dat de agent weer op het bureau is, inclusief overdrachtspunten. Hij moet het alleen nog checken voordat hij op oké drukt. Dat scheelt een waanzinnige hoeveelheid tijd en energie.” Met een dergelijke toepassing wordt al geëxperimenteerd in de zorg.

AI als sparringpartner

In de toekomst ziet beleidsmaker Kars voor zijn eigen werk een rol weggelegd voor AI als sparringpartner. GenAI kan grote hoeveelheden informatie in korte tijd inzichtelijk maken en analyseren. Beleidsvorming, waarbij de gespreksverslagen zich opstapelen, kan baat hebben bij de inzet van een AI die de rode draad uit alle gesprekken pikt. “Zo ver is het nog niet,” haast Kars zich te zeggen, al vinden er wel hoopgevende ontwikkelingen plaats. Zo wordt gewerkt aan steeds meer en betere taalmodellen, waaronder de Nederlandse open source-variant GPT-NL. Ook is het steeds vaker mogelijk om een taalmodel lokaal te laten draaien, waardoor het niet is verbonden met het wereldwijde web. Daarmee vermindert het risico dat gevoelige gegevens op straat komen te liggen. En de Europese AI Act dwingt bedrijven tot transparantie, waardoor de huidige ondoorzichtige situatie over een paar jaar hopelijk verleden tijd is.

Volop pilots

Pilots zijn er al volop. In Amsterdam experimenteren ze met AI die zware objecten op kwetsbare kademuren kan detecteren. De AI wordt ingezet op de beelden die scanvoertuigen maken. Ook heeft de gemeente eigen blurringsoftware ontwikkeld voor het onherkenbaar maken van voorbijgangers op de panoramabeelden.

“Het is fijn dat we met AI efficiënt fundamentele waarden kunnen bevorderen, zoals het beschermen van het werelderfgoed en privacy,” zegt projectmanager Public Tech, Douwe Schmidt. Voorzichtiger is hij over de inzet van genAI en LLM’s. Na uitgebreid onderzoek concludeerde Amsterdam dat gesloten genAI-modellen veel beter werken dan open source-modellen, maar dat de inzet van beide opties lastig is.

Foto: Douwe Schmidt

“Open source taalmodellen presteren nog ondermaats, maar gesloten modellen zorgen vanwege hun grootschalig copyrightschendingen en energieverbruik voor nieuwe dillema’s,” zegt Schmidt. “Dat leidt tot een conflict met de waarden waar Amsterdam voor staat, zoals rechtvaardigheid en duurzaamheid. Waarschijnlijk zullen we hier een pittig debat over moeten voeren in de hoofdstad.”

Het is fijn dat we met AI efficiënt fundamentele waarden kunnen bevorderen

Anderen laten zich niet weerhouden door de verborgen kosten van genAI. Met name voor het beantwoorden van bezwaarschriften en Woo-verzoeken zou het een uitkomst kunnen zijn. Zo wil de provincie Noord-Brabant Woo-verzoeken in de toekomst makkelijker op tijd voldoen door zoek- en lakopdrachten aan AI uit te besteden. Daarvoor zijn er nog grote stappen nodig op het gebied van de informatiehuishouding, erkent gedeputeerde Saskia Boelema (D66), “maar we zijn er wel mee bezig.”

Sammie

Een eerste pilot met genAI levert bij de provincie Noord-Brabant bemoedigende resultaten op. Sammie is een lokaal draaiende chatbot die vragen van ambtenaren over stikstof beantwoordt. De AI-tool is getraind op een al bestaande viewer van de provincie, die real time data over stikstof en kaarten van Natura-gebieden combineert. Sammie geeft aan op welk paginanummer van welk document het antwoord staat.
“Dat we kunnen controleren of het klopt, is cruciaal,” zegt CIO Marcel Thaens. “De hallucinaties van taalmodellen zijn berucht. Dat kun je als publieke organisatie niet hebben, zeker als je er inzichten aan wilt ontlenen die je in beleidsprocessen wil gebruiken.”

Narrow AI voor beleid

Zijn er ook vormen van narrow AI voor beleid te bedenken? Jasper Kars kan zich wel iets voorstellen bij het aggregeren van
participatieve processen. “Participatie is een belangrijk onderdeel van de Omgevingswet. Je kunt grote hoeveelheden informatie van (burger)panels verzamelen. Daar kun je algoritmes op loslaten voor het verkennen van patronen.” Iets dergelijks demonstreerde Noord-Brabant in het klein op de Dutch Design Week met ‘De Opiniepaal’. Wie op deze zuil drukt, krijgt één minuut de tijd om zijn ongezouten mening te geven over een onderwerp. AI transcribeert de tekst en analyseert het thema, het sentiment en de aanbevelingen. Dat levert eens andere input op dan van de usual suspects die inspraakavonden bezoeken en het is bovendien goedkoper dan het organiseren van zo’n avond.

AI-toepassingen die samenvatten, analyses maken, berekeningen doen aan de hand van modellen… Het risico lijkt niet denkbeeldig dat zelfs de grootste dossiertijger zijn keuzes over een jaar of tien laat afhangen door afgeleiden van stukken, in plaats van door de stukken zelf. De geïnterviewden zijn niet echt bang voor dit spookbeeld. Zo zegt Kars: “In de overheidsbrede visie op generatieve AI staat dat het inzetten van kennis en kunde heel belangrijk is. Dat gaat het ook over kennis over het moment dat je AI kunt inzetten.”

Dit artikel werd eerder gepubliceerd in iBestuur Magazine #50 van april 2024
Nog geen (gratis) abonnement? Klik HIER

Lees ook: