Wat betekent een verrechtsing van Europa voor de digitale ambities?
De huidige Europese Commissie stuurde op twee prioriteiten: de Green Deal en de digitale transitie. Met een parlement dat ver naar rechts opschuift, oorlog op het continent en geopolitieke spanningen zal een nieuwe commissie na de komende Europese verkiezingen in juni andere prioriteiten stellen. Wat betekent dat voor het digitale beleid en hoe kijken ‘onze’ parlementariërs daar naar?
Desinteresse
Wie minder dan vier maanden voor de Europese verkiezingen aan marktonderzoekers vraagt wat de peilingen voorspellen, krijgt nul op het rekest. Bij Ipsos heet het een ‘lage-opkomstverkiezing’ waar voorlopig nog geen interesse voor is. Dat van die lage opkomst, dat klopt wel. Bij de vorige Europese verkiezingen kwam nauwelijks 42 procent van de stemgerechtigden opdagen.
Peilingen
De voorjaarsbarometer van het Europees Parlement laat een positiever beeld zien van de opkomst, waarbij de geopolitieke situatie een van de belangrijke motieven is. Van de ondervraagde Europeanen die in juni mogen stemmen zegt 71 procent dat waarschijnlijk te zullen doen. Vijf jaar geleden was dat 61 procent. Van de Nederlanders is 86 procent dat van plan, 2 procent meer dan in 2019.
Een recente peiling van Ipsos Global laat een winst zien voor radicaal-rechts. Identiteit en Democratie (I&D), de fractie waar de PVV deel van uitmaakt in het Europese Parlement, lijkt te gaan groeien, in deze peiling gaat I&D van 59 zetels naar 81 zetels. Ook RENEW krijgt er volgens de peiling 7 zetels bij. Deze fractie krijgt 5 zetels vanuit de VVD en 2 van D66.
Ook in het Europees parlement wordt de desinteresse uit het vaderland gevoeld, zegt Europees Parlementariër Bart Groothuis. “onlangs stemden we over een wet op political advertising; dat je niet mag targetten op gevoelige categorieën als seksuele voorkeur. Herinner je je het Cambridge Analytica-schandaal? Dat willen wij hiermee voorkomen. Heel belangrijk, maar je mag blij zijn als dat pagina 9 in de kranten haalt.”
Groothuis wil dat er in het Europese beleid een derde transitie bijkomt, náást de groene en de digitale transitie. “Ons geopolitieke belang moet zwaar meewegen bij elk wetsvoorstel. Dan hebben we het over veiligheid: cyber, defensie, maar ook over economische veiligheid. Ongewenste overnames, exportcontrole, dat moet allemaal op de agenda van de nieuwe commissie.” Hij zou weleens zijn zin kunnen krijgen. De president van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, en lijsttrekker van de grootste fractie in het EP, de christen-democratische EVP, gaat op voor een tweede termijn en heeft al laten weten dat wat haar betreft dan het concurrentievermogen van de Europese industrie, veiligheid en defensie de nieuwe speerpunten zijn.
Ruk naar rechts?
Groothuis is niet bang dat radicaal-rechts na de verkiezingen een grotere rol zal gaan spelen. “Von der Leyen wil herkozen worden en heeft daarbij steun van de rechterzijde nodig. De fractieleden van Identiteit en Democratie lijken zich ook nauwelijks met de politieke dagdagelijkse zaken bezig houden, vertelt Patrick Bijsmans, hoofddocent Europese Studies aan de Universiteit van Maastricht. “Er wordt wel gezegd dat er een cordon sanitaire voor deze fractie geldt, maar dat is deels ook omdat ze zelf inderdaad nauwelijks actief zijn. Ze doen vaak niet actief mee in commissies, leveren geen rapporteurs.”
Bijsmans sluit niet uit dat het na een groot electoraal succes voor de eurosceptische partijen voor de EVP aantrekkelijk kan zijn om over rechts dingen te realiseren die eerder niet mogelijk waren. “Maar dat zal dan eerder gaan over landbouw- of klimaatbeleid. Bij extreemrechts is verzet tegen bijvoorbeeld de digitale identiteit, maar de EVP heeft aan de basis gestaan van de Europese integratie; die ziet de digitale identiteit juist als belangrijk voor de interne markt en grensoverschrijdende publieke diensten.”
Regulering is nodig, maar niet overal
De SGP maakt deel uit van de Euro-kritische fractie van Conservatieven en Hervormers en dat levert het enige fractielid Bert-Jan Ruissen flink wat invloed op in het politieke proces. “Je hebt de vrijheid om te stemmen zoals je wilt binnen onze fractie. Ruissen is positief, zij het met kanttekeningen, over het digitale beleid van de commissie. “De AI-act is een goed begin om burgers en bedrijven te beschermen. Regulering is nodig want de bedreigingen in bijvoorbeeld fake video’s zijn zo verborgen en ingrijpend, dat we niet van burgers kunnen verwachten dat ze zelf echt van nep kunnen onderscheiden. Het Digital Decade-programma beoordeel ik enerzijds als positief; zeker als het gaat om een veilige en duurzame infrastructuur. Ik heb wel mijn bedenkingen over het onderdeel ‘vaardigheden’, omdat dit verder gaat dan noodzakelijk. De EC bemoeit zich met nationale aangelegenheden zoals de vorming van het onderwijs en de gender balance.”
In een speech bij de presentatie van het verkiezingsprogramma sprak Ruissen zich uit tegen de digitale euro en tegen de Europese digitale identiteit. “Die digitale euro is bedacht door de Europese Centrale Bank, zonder duidelijk te maken welk probleem ermee opgelost wordt. Deze cryptocurrency zou op termijn gebruikt kunnen worden om bepaalde uitgaven te volgen of zelfs te blokkeren. En wat betreft de eID wegen de voordelen niet op tegen de nadelen. Persoonlijke gegevens komen beschikbaar voor instanties in de hele EU. Wie krijgt toegang? Hoe wordt de privacy gewaarborgd? Wat de SGP betreft is een digitale Europese identiteit een stap in de verkeerde richting, namelijk die naar een Europees burgerschap.”
De verkiezingen geven uitzicht op een verschuiving naar rechts in het parlement. “Het lijkt er inderdaad op dat rechtse voorstellen dan meer kans maken. Als het de SGP gegeven wordt om nog vijf jaar actief te zijn op EU-niveau verwacht ik een erg vruchtbare periode.” Dat laatste zal erom spannen: voor een zetel is pakweg 3,23 procent van de Nederlandse stemmen nodig. Vooralsnog staat de SGP in de peilingen op 3 procent.
Bedreiging van binnenuit
Sophie In ’t Veld vreest eveneens voor de democratisch rechtsorde, maar ziet ook bedreigingen van binnenuit. “Er zitten een hoop goede dingen in de AI-Act, maar er zijn onder druk van de lidstaten extra bevoegdheden ingeslopen voor de politie en veiligheidsdiensten. Tegelijkertijd wordt de positie van de burger ten opzichte van de overheid verzwakt. Vinden we dat nu een goed idee als extreem rechts overal aan de macht komt?”
Sophie in ’t Veld kijkt overwegend positief terug op de totstandkoming van digitale wetten als de AVG, de Digital Services Act (DSA)en de Digital Markets Act (DMA): “Daardoor hebben we zeker meer slagkracht gekregen tegen Big Tech. Tegelijkertijd zie je dat met name door de AVG er nu veel te eenvoudig van wordt uitgegaan dat het wel goed zit met de privacy. Niet dus. Een voorbeeld: de European Health Data Space, die lijkt wel gedicteerd door de farmaceutisch industrie. Zorginstellingen worden verplicht om patiëntdata beschikbaar te stellen, ook aan bedrijven. Voor wetenschappelijk onderzoek, ja, maar dat heeft heel duidelijk een commercieel belang. En het staat bovendien haaks op de principes die we in de AVG hebben vastgelegd zoals vrije keuze en minimaal gebruik.”
In ’t Veld is er niet gerust op dat de EVP in een volgende Europese Commissie het ‘cordon sanitaire’ waarmee de middenpartijen de eurosceptische partijen buiten de besluitvorming hielden, in stand houdt. “Onder fractievoorzitter Manfred Weber is de EVP naar rechts opgeschoven. Extreem-rechts zal geen meerderheid krijgen na de verkiezingen, maar ik vrees dat ze via allianties met de EVP wel degelijk invloed uit zullen oefenen op het beleid voor de rechtstaat en burgerrechten.”
Desinformatie
Kim van Sparrentak zal er zeer waarschijnlijk wel bij zijn na de verkiezingen; ze staat vierde op de kandidatenlijst van Groen Links-PvdA. Afgelopen periode was zij betrokken bij de totstandkoming van de DSA en de DMA. “De Digital Market Act, daar ben ik absoluut heel blij mee; die wordt goed ingezet waardoor interoperabiliteit steeds belangrijker wordt voor de techbedrijven. De DSA, tja, daar hebben we toch een slag verloren van de techlobby als het gaat om het verspreiden van desinformatie en haat. De Commissie heeft al wel brieven gestuurd naar X, voorheen Twitter, maar daar wordt niks meegedaan.”
Van Sparrentak was ook onderhandelaar namens de Groenen bij de totstandkoming van de AI-act. De meest belobbyde Europese wet ooit, denkt ze. “Eigenlijk ging dat altijd om minder regels op die punten waar het verdienmodel zit. Maar dan onder het mom van ruimte voor innovatie. En toen we er uit dachten te zijn maakten Duitsland en Frankrijk een draai. Zij wilden hun eigen AI-bedrijven beschermen.”
In december kwam er toch een deal tussen het parlement en de lidstaten. Eind februari kwam de eerdere onverwachte oppositie van met name Frankrijk in een ander daglicht te staan. “Het Franse bedrijf Mistral had zich steeds gepresenteerd als een Europees alternatief voor Big Tech en lobbyde fel tegen de regels voor de grote AI-systemen. Nu werd bekend dat Microsoft en Mistral een ‘strategische samenwerking’ aangaan en dat Microsoft flink investeert in Mistral.”
Manipulatieve technieken
Van Sparrentak laat zich niet uit het veld slaan; ze is al weer met een volgend project bezig. Ze heeft een initiatiefrapport geschreven over het verslavend ontwerp van smartphones en social media en wat daar aan gedaan kan worden. “Vanuit het oogpunt van de consument kijken we naar de verslavende trucjes en manipulatieve technieken waarmee techbedrijven ons zo lang mogelijk aan het scherm gekluisterd willen houden: het eindeloze scrollen, de notificaties die toch blijven komen, ook al heb je ze uitgezet; het automatisch afspelen van video’s. Vooral voor kinderen is dat absoluut ongewenst, die zitten gemiddeld 7 uur per dag op hun mobieltje!”
Het rapport kan rekenen op bijna unanieme steun van het parlement. Nu moet de Commissie er na de verkiezingen mee aan de slag. Van Sparrentak is niet bang dat een nieuwe Commissie ineens heel andere prioriteiten zal hebben. “Er zijn grote stappen gezet in de digitale transitie in de afgelopen periode, dat gaat heus wel door. Bovendien zijn vooral de bedrijven de motor achter de transitie. Het is zaak dat wij er bovenop zitten en daar goede regels voor maken. Maar ook de groene transitie zal uiteindelijk wel doorzetten: we hebben geen keus! Je zou alleen wel willen dat ze wat meer hun rug recht houden als er een paar tractoren door Brussel rijden.”
Lees ook:
Politieke verschuivingen binnen de EU hebben niet altijd directe repercussies op haar koers dankzij de institutionele stabiliteit en gedeelde belangen van de lidstaten. De meeste EU landen kampen met een verouderende bevolking, dus economisch is er de breed gedeelde noodzaak tot reïndustrialisatie en deglobalisatie, wat zorgt voor economische interdependentie en daarmee voor druk op continuïteit in beleid. Digitale initiatieven, zoals Gaia-X, Data Spaces, de ID Wallet en een potentiële digitale euro zijn allang ook maatschappelijk breed omarmd, omdat je zo digitale soevereiniteit en economische veerkracht organiseert. Wat weer innovatie en zelfvoorziening (rechts thema) bevordert; cruciaal voor het navigeren in een wereld met groeiende geopolitieke spanningen en de behoefte aan strategische autonomie.