Data soevereiniteit: 10 kernvragen voor overheden

Absoluut waar, maar dan moeten we wel overstappen op een generieke aanpak. De Staat bestaat bij de gratie van 19e eeuwse arbeidsverdeling, wat zich heeft vertaald naar de regel dat de Minister verantwoordelijk is voor zijn/haar informatiehuishouding. Dat heeft zich weer vertaald naar een versnipperd IV landschap, wat op zich niet erg is, maar zo blijven we (zeker in combinatie met mandaat/budget denken) hangen in applicatiecentrisme en content-centrisme. Nu gaat het om data- en contextcentrisch leren denken. Dan moet je de vragen anders gaan formuleren.
Als we datasoevereiniteit echt willen waarmaken, moeten we stoppen met losse pilots en eilandoplossingen. We hebben vaste, bewezen generieke bouwtekeningen nodig. Denk aan IDS-RAM, ODA en het Sitra Data Space Canvas. Deze referentie-architecturen geven houvast. Ze dwingen tot identificeren wie nu echt welke rol heeft, hoe je vertrouwen verifieerbaar organiseert, hoe je techniek (ook legacy) zo opzet dat je veilig datarelaties kunt leggen en hoe je dit doet zonder lock-in op specifieke technologie. Dit dan allemaal voor een fractie van de advieskosten die je anders aan de usual suspects kwijt bent (wie leest die rapporten trouwens?). Zo voorkom je gedoe, versnippering en vertraging; je bouwt meteen aan vertrouwen bij burgers en partners én het is een pragmatisch Grow-as-You-Go met aantoonbare en onmiddellijke toegevoegde waarde. IDS-RAM helpt je om afspraken te maken over datadeling met controle aan de bron. Je legt vast wie data aanbiedt, wie data gebruikt en onder welke voorwaarden. Gebruik blijft aan regels gebonden, ook na het delen. ODA geeft je een modulair IT-landschap. Processen, data, beleid en APIs zijn nu - in elk geval conceptueel - strak gescheiden. Nu kun je fijnmazig en gericht onderdelen vervangen zonder je hele systeem om te gooien, omdat we nu geen applicaties meer onderling aan mekaar proberen te vrotten, maar omdat we datarelaties gaan leggen (soft architecture). Het Sitra Data Space Canvas is een simpele praatplaat om een dataspace te ontwerpen. Geen techniek, alleen structuur. Je spreekt doel, deelnemers, spelregels, dienstverlening en waardecreatie af. Met deze drie samen heb je beleid, organisatie én techniek op één lijn. Voor het eerst en in onderlinge cohesie. NU pas mag de schroevendraaier in het Systeem (met passen en meten wordt de meeste tijd versleten)
De vraag is natuurlijk: hoe maak je dit praktisch? Dat kan vandaag al, met NGSI-LD, FIWARE context brokers, iSHARE en het Federatief Data Stelsel. NGSI-LD is een standaardtaal om betekenisvolle data uit te wisselen. Je beschrijft “dingen” als entiteiten, met eigenschappen en relaties. FIWARE biedt de context broker die deze entiteiten beheert. Zie het als de postkamer van je dataspace. Iedereen praat dezelfde taal, data is realtime en semantisch eenduidig. iSHARE regelt vertrouwen. Het zorgt dat organisaties elkaar kunnen herkennen, machtigen en controleren wie wat mag zien of doen. Het Federatief Data Stelsel is de Nederlandse manier om dit stelselmatig te organiseren. Data blijft waar die hoort, bij de bron. Je spreekt afspraken af in stelsels, je gebruikt open standaarden en je zorgt voor vindbaarheid, toegang, beveiliging en logging. Stel, een gemeente, de Staatsdienst en een uitvoeringsorganisatie willen een AI-toepassing die armoederegelingen sneller en eerlijker toekent, zonder meer data te verzamelen dan nodig. IDS-RAM zorgt dat de drie partijen duidelijke rollen en gebruiksvoorwaarden afspreken. De data blijft bij elke partij, met regels voor doelbinding en bewaartermijnen. Met het Sitra Canvas leg je eerst samen vast waarom je dit doet, welke data echt nodig is, welke rechten burgers houden en wie aanspreekbaar is als er iets misgaat. ODA helpt de IT-kant netjes te scheiden. Toegang, data, services en beleid zijn losse bouwblokken. Je kunt leveranciers wisselen en onderdelen schalen zonder nieuwe vendor lock-in. Nu pas komt de techniek. NGSI-LD maakt het concreet. Je modelleert een burger, een huishouden, een inkomen en een regeling als NGSI-LD entiteiten, met betekenis die iedereen deelt. De FIWARE context brokers bij elke partij houden deze entiteiten bij. De brokers praten met elkaar via beveiligde verbindingen. De uitvoeringsorganisatie abonneert zich op alleen de datavelden die nodig zijn voor een beslissing. iSHARE controleert of die toegang is toegestaan, op basis van afspraken die door de drie partijen zijn ondertekend. Elk dataverzoek krijgt zo een spoor: wie heeft waarom, wanneer en hoe lang toegang? Dat past bij de AVG, want je houdt dataminimalisatie, doelbinding en transparantie. In het Federatief Data Stelsel registreer je waar datasets te vinden zijn, welke semantiek is gebruikt en welke afspraken en contactpunten gelden. Zo blijft het stelsel bestuurbaar en schaalbaar.
Voor AI is dit extra belangrijk. AI op zichzelf is niets, maar met deze structuur kun je specifieke AI naar specifieke data brengen in plaats van data naar de AI. Onder andere omwille van privacy-by-design. Je draait een model dicht bij de bron en deelt alleen uitkomsten of geanonimiseerde kenmerken via NGSI-LD. Met IDS-gebruik-voorwaarden dwing je af dat resultaten niet worden hergebruikt buiten het doel. Met ODA kun je het AI-onderdeel later vervangen als de techniek verbetert, zonder dat je de rest van het systeem raakt en met iSHARE en het Federatief Data Stelsel leg je snaarstrak vast wie verantwoordelijk is, hoe je audit doet en hoe een burger inzicht krijgt.
Zo wordt innovatie en controle geen tegenstelling maar een tweeling.
Het mooie is dat dit ook bestuurlijk werkt. Bestuurders krijgen eindelijk duidelijke knoppen om aan te draaien. Welke use cases zijn toegestaan? Welke entiteiten en labels zijn verplicht? Welke regelsets gelden en waarom? Welke exit-strategie is standaard en wie krijgt onder welke voorwaarde welke dashboards te zien? Professionals hebben een helder werkmodel. Ze weten welke semantiek geldt, welke API ze gebruiken, hoe ze rechten aanvragen en hoe ze loggen en testen. Leveranciers weten welke open standaarden minimaal nodig zijn. Daardoor wordt inkopen eenvoudiger en goedkoper. Kun je SAS heel gericht een vraag sturen met een gericht antwoord terug.
De kernboodschap is simpel. Gebruik referentie-architecturen als IDS-RAM, ODA en het Sitra Canvas als je vaste ruggengraat. Gebruik NGSI-LD en FIWARE om betekenisvolle data in beweging te brengen. Gebruik iSHARE en het Federatief Data Stelsel om vertrouwen, rechten en toezicht te borgen. Zo wordt datasoevereiniteit geen slogan maar dagelijkse praktijk en zo stoppen we ook met teveel eieren in weer iemands platform te stoppen. We hebben het meeste allang staan! Meestal zelfs dubbel.
Zo bouw je stap voor stap aan een overheid die innoveert, beschermt en uitlegt.
Lees het na!
International Data Spaces Association – Reference Architecture Model: https://internationaldataspaces.org/publications/ids-reference-architecture-model/
TM Forum – Open Digital Architecture (ODA): https://www.tmforum.org/oda/
Sitra – Data Space Design Canvas: https://www.sitra.fi/en/publications/data-space-design-canvas/
ETSI – NGSI-LD context information management: https://www.etsi.org/committee/cim
FIWARE Foundation – Context Brokers en Orion-LD: https://www.fiware.org en https://github.com/FIWARE/context.Orion-LD
iSHARE Afsprakenstelsel: https://www.ishare.eu
Federatief Data Stelsel (NL): https://federatiefdatastelsel.nl
Smart Data Models (NGSI-LD datamodellen): https://smartdatamodels.org
Eclipse Dataspace Connector (IDS/GAIA-X implementatie): https://github.com/eclipse-edc
NORA | Nederlandse Overheidsreferentie-architectuur: https://www.noraonline.nl