Achttien maanden gevangenisstraf geëist tegen de 'blokkeerfriezen'. Grootschalige corona-uitbraak op NHL Stenden Hogeschool in Leeuwarden. Of een aankondiging van een op handen zijnde school shooting op Curaçao. Op internet en sociale media doen steeds vaker berichten de ronde die onwaarheden bevatten of feitelijk onjuist zijn. In sommige gevallen hebben deze berichten tot doel om onrust of ordeverstoringen te veroorzaken. Hoe houd je als burgemeester online vinger aan de pols? En welke mogelijkheden heb je om fake news te ontkrachten?
Beeld: Pixabay
Onderzoeker Willem Bantema interviewde 107 Nederlandse burgemeesters over verschillende soorten online aangejaagde ordeverstoringen, waaronder nepnieuws. “Nepnieuws of desinformatie zou wel eens het probleem van de toekomst kunnen worden”, voorspelt hij. “In het kielzog van nepnieuws zie je steeds vaker deepfake berichten. Daarbij maken de zenders gebruik van kunstmatige intelligentie om beeldmateriaal te fabriceren dat amper van echt te onderscheiden is. Denk aan video’s van specifieke personen, zoals Donald Trump of Mark Rutte, die dingen zeggen die ze nooit gezegd hebben. Deepfake berichten zijn in veel gevallen nog lastiger te herkennen dan fake news en kunnen tot grote ordeverstoringen leiden.”
Tot nog toe valt het aantal nepnieuwsberichten dat in Nederland tot grote ordeverstoringen heeft geleid, mee. Op de vraag of Nederlandse burgemeesters ervaring hebben met nepnieuws, geeft 11 procent van de ondervraagde gezagsdragers in het onderzoek van Bantema aan dit minimaal één keer te hebben meegemaakt in zijn of haar gemeente. “Dat is relatief weinig”, concludeert de onderzoeker. “Ter vergelijking: 38 procent van de burgemeesters heeft ervaring met online oproepen voor demonstraties, bijna vier keer zoveel.” Ondanks dat burgemeesters weinig ervaring hebben met nepnieuws, zien de meeste van hen (71 procent) wel degelijk een belangrijke rol voor zichzelf weggelegd bij het actief ontkrachten van nepnieuws om zo ordeverstoringen te voorkomen. “De grote vraag die daaruit voortvloeit, luidt uiteraard hoe ze dat willen aanpakken”, knikt Bantema.
Onrust voorkomen
De geïnterviewde burgemeesters geven aan dat ze bij het ontkrachten van nepnieuws allereerst de juiste feiten vermelden via persoonlijke of gemeentelijke social mediakanalen. In deze berichten verwijzen ze bij voorkeur naar persberichten en klassieke nieuwsberichten in kranten of op de eigen gemeentelijke website. Bantema: “Burgemeesters zijn er overwegend van overtuigd dat deze manier van ontkrachten van nepnieuws werkt. Het online ontkrachten wordt gezien als een manier om onrust te voorkomen en te verminderen. Burgemeesters verwachten met gezag te kunnen communiceren en hopen dat ze op die wijze onjuiste berichtgeving snel kunnen rechtzetten. Er wordt in die zin gesproken van een lokaal, gezaghebbend, geloofwaardig en neutraal overheidskanaal.”
Nepnieuws of desinformatie zou wel eens het probleem van de toekomst kunnen worden
Er zijn daarnaast ook burgemeesters die aangeven dat ze communiceren via eigen kanalen te persoonlijk vinden en de voorkeur geven aan een combinatie van mededelingen via de gemeentelijke website, waar ze dan met hun persoonlijk social mediakanaal naar kunnen verwijzen. “Burgemeesters willen bovendien niet zonder meer op al het nepnieuws reageren. Er moet wel duidelijk sprake zijn van een (mogelijk) grote impact op de openbare orde en veiligheid”, vertelt Bantema. “Een van de manieren waarop burgemeesters dat kunnen doen, is in hun ogen door het nepnieuws niet te noemen, maar wel de waarheid te vertellen om zo gedoseerd tegenwicht te bieden aan nepnieuws.”
Zeker van je zaak
Als belangrijke tips wordt in het onderzoek van Bantema meegegeven dat burgemeesters heel erg zeker van hun zaak en hun feiten moeten zijn als ze zich publiekelijk uitlaten. Daarnaast wordt het afgeraden om inhoudelijk op politieke dossiers te reageren. “Een optie dit het overwegen zeker ook waard is, is om de online communicatie via andere kanalen te laten verlopen dan via de social mediakanalen van de gemeente en de eigen website”, tipt Bantema. “Daarbij worden vloggers genoemd als mogelijke partij om bijvoorbeeld jongeren te bereiken, een doelgroep die vaak niet weet wie hun burgemeester is en in veel gevallen ongevoelig is voor dit online tegengeluid.”
De grootste valkuil vinden burgemeesters het maken van onderscheid tussen nepnieuws en meningsuiting, merkt Bantema op, op basis van de gegeven antwoorden. “Hoe kun je een mening onderscheiden van een onjuist vermeld feit? Als burgemeester ga je per slot van rekening niet over de uitingen van je inwoners. Wanneer inwoners online te ver gaan, is het bovendien aan de rechter of het strafrecht om daar een oordeel over te vellen. Door te reageren op een nepnieuwsbericht loop je als burgemeester het gevaar om ongemerkt te belanden in een discussie waar niet alleen feiten maar ook smaak een rol spelen.”
Geen goed of fout
Bantema raadt burgemeesters dan ook aan om zich voorlopig te beperken tot het formuleren van een tegengeluid via neutrale overheidskanalen. “Ik denk dat het erg ingewikkeld is om informatiestromen te volgen en te beïnvloeden en tegelijkertijd het nieuws niet te normeren als ‘goed’ of ‘fout’. Het verdient in mijn ogen dan ook een aanbeveling om zelf via neutrale overheidskanalen het eigen verhaal of tegengeluid te communiceren. Tussen al het Facebook- en Twittergeweld zal een officiële mededeling van bijvoorbeeld burgemeesters steeds moelijker te onderscheiden zijn van nagemaakte tekstberichten en video’s. Dat is zeker iets om over na te denken.”
‘Niet bevoegd, wel verantwoordelijk’
Op maandag 21 september komt het boek ‘Niet bevoegd, wel verantwoordelijk’ uit bij Boom Bestuurskunde. In deze publicatie brengt onderzoeker Willem Bantema in kaart op welke manier Nederlandse burgemeesters worden geconfronteerd met hedendaagse online aangejaagde ordeverstoringen. In aanloop naar de Week van de Veiligheid (5 tot en met 11 oktober) verschijnt een aantal blogs die inspelen op de actualiteit of nieuwsgierige feiten delen uit het nieuwe onderzoek. Deze eerste bijdrage zoomt in op de rol van de burgemeester bij nepnieuws over lokale zaken of inwoners.
Willem Bantema is senior-researcher Cybersafety/ Thorbecke Academie en onderzoeksleider ‘bestuurlijke handhaving en digitaal’ aan de NHL Stenden Hogeschool – Leeuwarden
Zie ook: ‘Burgemeesters hebben weinig behoefte aan meer online bevoegdheden’