Video: Keukentafelsessie #5 ‘Architectuur als antwoord op de grote vragen’

Op 27 november vond de vijfde Keukentafelsessie plaats in Almere. Regeringscommissaris Arre Zuurmond kon er in verband met zijn gezondheid niet bij zijn en werd vervangen door Nathan Ducastel van VNG Realisatie

“Almere is slechts vijftig jaar oud en ontstaan uit een unieke visie op architectuur.” Met deze woorden opende Annerie Brinkmeijer, directeur-bestuurder van de Nieuwe Bibliotheek in Almere-Stad, de vijfde keukentafelsessie. Zij hoopte dat Almere voldoende inspiratie gaf om te denken over “wat nodig is voor een goede visie op architectuur.”
In de informatievoorziening is architectuur de verzameling afspraken en standaarden die ervoor zorgen dat het ICT-landschap (hardware, software, netwerk) dusdanig werkt, dat mensen relatief probleemloos kunnen doen wat ze moeten doen. In het geval van de overheid: dat juiste informatie op de juiste plek beschikbaar is.

Urgentie

“Architectuur is een extra urgent onderwerp,” zei gespreksleider Nathan Ducastel, directeur-bestuurder bij VNG Realisatie. “Betere informatiehuishouding is nodig, want we hebben de juiste informatie nodig op de juiste plek. Als die verkeerd gedeeld wordt, gaat er van alles mis.” Hij verwees onder andere naar de rapporten ‘Open op Orde’ en ‘Ongekend Onrecht’ en noemde daarin beschreven problematiek een van de zwaarste trauma’s van de overheid van de laatste periode.

Wat duidelijk moet zijn is eigenaarschap.

Toch is architectuur niet het gesprek van de dag bij bestuurders. Hoe dit onder de aandacht te brengen? Daan Rijsenbrij is strateeg digitalisering en architectuurauditor. Hij deed het met een open brief aan staatssecretaris Van Huffelen en zei: “We kunnen niet praten over informatiehuishouding zonder architectuur. Almere is niet ontwikkeld door eerst wegen aan te leggen en daarna de woningen. Eerst de architectuur en dan het wegennet. Het is je reinste waanzin om het andersom te doen.”

Kijk hier de vijfde keukentafelsessie terug

Niet falend maar jong

Om de IT-architectuur falend te noemen was te negatief, vond Eric Brouwer, strategisch adviseur van ICTU. Volgens hem is het glas halfvol. “Nederland is een van de voorlopers op het gebied van overheidsarchitectuur. We zijn niet falend, we zijn een jong vakgebied.”
Ook in het strafrecht is de architectuur goed gelukt, zei Frank Hendriksen, voorzitter strafrechtarchitectuur bij het ministerie van Veiligheid en Justitie (JenV). “Architectuur is aanvullend op de besturing van de strafrechtketen. Wat duidelijk moet zijn is eigenaarschap; de verantwoordelijkheden die horen bij het ondersteunen van digitalisering. Ook moet de veranderaanpak duidelijk zijn. In de strafrechtketenarchitectuur gaan we niet eerst het applicatielandschap verbeteren, maar de uitwisselbaarheid van gegevens verhogen. Daar moesten we draagvlak voor vinden.”

Een herkenbare situatie voor Jeroen Graave, programma-architect bij Rijkswaterstaat. De veranderaanpak is er, maar het realiseren en naleven daarvan laat te wensen over. “Soms is het alsof je in Almere alles uittekent, maar niet kan bouwen omdat een andere stad opeens de aandacht krijgt. Hoe krijgen we dat bestuurlijk opgepakt?” Naleving is niet alleen de taak voor bestuurders, zei kennisarchitect Harry Koster van de Raad voor de rechtspraak. Ook gebruikers hebben de verantwoordelijkheid om zich aan de spelregels te houden. “In de rechtspraak hebben we alle juridische kennis en informatie uit boeken en hoofden samengebracht in één kennisomgeving, die met IT’ers is gebouwd is op architectuur. Maar daarmee ben je er niet, want wat je wilt is dat iedereen die kennisomgeving gebruikt op dezelfde manier.”

Een Chief Architect (of niet)

“Er is dus architectuur,” vatte Ducastel samen. Welke elementen moeten dan eerst bij de kop worden gepakt om verder te komen? Rijsenbrij vond dat de hele architectuur bij de overheid gemoderniseerd moest worden, zodat het op het niveau komt van de grote ondernemingen waar hij werkzaam is. Welke drie interventies moet een staatssecretaris of ministerraad dan afkondigen? Rijsenbrij: “Stel een Chief Architect aan die op gelijke hoogte staat als de CIO Rijk en die de kaders zet.” Daarnaast adviseerde hij alle solution architects in de uitvoeringsorganisaties bij elkaar te zetten en ze te rouleren. “Ze zitten nu in hun eigen cocon en dat werkt niet.” Tot slot: “Praat in plaatjes, niet in rapporten. Anders win je nooit de harten van de business.”

“Thorbecke wordt uitgedaagd door ICT dat door de kolommen snijdt.”

Hendriksen zag dat anders: “De overheid is niet één organisatie. Het is een illusie dat een club van architecturen kaders kan stellen voor de hele overheid. Neem de decentraal georganiseerde gemeenten, dat is een waarde van de overheid en die bepaalt hoe je de architectuur inricht.” Ducastel: “Dus Thorbecke wordt uitgedaagd door ICT dat door de kolommen snijdt, terwijl de verbinding blijft behouden? Daar heb je de architectuur voor nodig.” Hendriks knikte: “En dus kan de architectuur niet bij de CIO liggen, want we hebben het over een herbeschouwing van de fundamentele waarden van de overheid.” Koster zou het liefst de top van alle departementen in één kamer zetten, en hen er pas uitlaten wanneer ze standaarden hadden afgesproken. “Neem documentmanagementsystemen: ieder heeft zijn eigen systeem. Begin daar waar je slagen kunt maken.”

NORA en GEMMA

In 2005 startte de Nederlandse Overheid Referentie-architectuur NORA. Zij kreeg Europese aandacht en er kwamen deelarchitecturen bij, zoals de GEMeentelijke Model Architectuur. GEMMA. Ducastel vroeg Brouwer of daar echt op wordt gehandhaafd. Brouwer gaf toe dat compliance veel sterker zou kunnen. Maar na twaalf jaar NORA neemt de verbinding wel toe: ook het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelatie (BZK), De Nederlandse Bank (DNB) en de GGD Amsterdam adopteren NORA nu één-op-één. “Daarmee neemt ook de bestuurlijke aandacht toe.” Dit jaar is een Architectuurboard voor de Digitale Overheid ingesteld, die adviseert aan de Programmaraad Generieke Digitale Infrastructuur en het Overheidsbreed Beleidsoverleg Digitale Overheid (OBDO). Beide zijn belangrijke adviesorganen aan de staatssecretaris Digitalisering. Ducastel zag daarin het begin van governance over alle bestuurslagen heen en de start van een collectief besef. Rijkswaterstaat vertaalde de NORA-principes naar de eigen uitvoeringsorganisatie. Graave keek uit naar de wijzigingen in NORA per 1 januari 2023. Zo ook Hendriksen. Hij beschreef architectuur als een samenspel van keuzes. “Die keuzes moeten pijn doen, want meestal zijn het dilemma’s. Willen we heel efficiënt zijn of heel klantgericht? Willen we centraal oplossen of decentraal? Die pijnlijke keuzes moeten we goed afhechten op systeem-, organisatie- en rijksniveau.”

Architectuurmisvatting

De tweede set tafelgasten kreeg de vraag wat volgens hen de grootste misvatting was over architectuur. “Dat we het slecht zouden doen,” zei Guido Bayens, onafhankelijk voorzitter van de Architectuurraad Digitale Overheid. “In alle benchmarks staat Nederland altijd in de top 5. Dat digitale, voor ingevulde formulier dat iedereen in maart krijgt van de Belastingdienst, dat gebeurt in geen enkel ander land. Natuurlijk valt er altijd iets te verbeteren, maar bedenk dat de Nederlandse overheid in de top van de wereld staat.” Ducastel: “Zonder architectuur kennelijk.” Rijsenbrij: “Nee, juist dankzij architectuur.” Programmamanager Toine van Oosterhout voegde toe: “Architectuur is er wel, maar wellicht wat gedateerd hier en daar.” Hij vervolgde: “In de informatiehuishouding hebben we de afgelopen jaren de papieren processen gedigitaliseerd, maar nooit de processen echt digitaal ontworpen. Daar hebben we architectuur omheen gebouwd. Als we praten over ‘explain or comply’ zijn we beter in uitleggen dan in toepassen.”

Digitaal Erfgoed

Elsbeth Kwant is strategisch adviseur van de KB, nationale bibliotheek. Digitaal Erfgoed Referentie Architectuur (DERA) zorgt voor verbinding tussen de mensen die werken aan het digitaliseren van het nationaal erfgoed. Kwant zei: “Het Rietveld Schröderhuis is werelderfgoed. Architect Rietveld ontwierp het als antwoord op de vraag: hoe wil je leven? Dat zou voor de overheid ook een goede vraag zijn. In de digitale erfgoedsector willen we voor mensen toegang tot alle materialen en mogelijkheid tot interactie. Die principes zijn vastgelegd in DERA.”

“Architect is een dienend vak, dat met visualisaties helpt het grote plaatje helder te krijgen.”

Een resultaat is de digitale database Van Gogh Worldwide, die de wereld van Van Gogh ontsluit via Linked Data. Wereldwijd dragen instituten hieraan bij. Ducastel vroeg hoe dat zo kwam en waarom de samenwerking zo goed was gelukt. Kwant: “We zijn een ‘offer you can’t refuse’ geworden. We hebben echt geïnvesteerd in afspraken. Daaronder liggen een krachtige visie, sterke governance, ruimte van OCW (ministerie van Onderwijs, cultuur en wetenschap) en architecten die niet afhankelijk zijn van organisaties.”

Aansluiting op visie

Hein Hendriks is strategic business development director public sector bij ATOS en vulde aan: “Veel is geschreven over informatiehuishouding, maar we doen weinig meer dan nadenken over wat voor architectuur daarbij hoort. We moeten grondiger doorspreken vanuit organisatiekundig perspectief en standaardisering, niet alleen vanuit IT-perspectief. Aansluiting op visie ontbreekt.” Hij zei ook: “Architect is een dienend vak, dat met visualisaties helpt het grote plaatje helder te krijgen.”

Theo Peters van Forum Standaardisatie voegde toe dat de uitdaging nu is hoe de dienstverlening ten dienste te stellen aan de burger. “De Digitale Agenda maakt helder waaraan gewerkt moet worden. De vraagstukken van vandaag gaan over overheden heen. We zijn veelkoppig, veelsoortig, niet te vergelijken met een bedrijf, hoe gaan we dat verbinden? Met een federatief stelsel?”

Niet weer dat wiel

Bayens waarschuwde voor dubbel werk. “Architectuur en standaarden zijn twee kanten van dezelfde medaille. Accepteer de internationaal geaccepteerde standaarden in technologie, ga ze niet opnieuw uitvinden.” Dat accepteren van wat er is, kan voor bestuurders lastig zijn. Bayens: “We hebben 10.000 werving- en selectiebureaus in Nederland, 344 gemeenten, duizenden vacaturewebsites en 1 UWV dat alle vacatures in een database heeft. Maar alle 35 arbeidsregio’s gaan het wiel opnieuw uitvinden, waarna die 35 oplossingen allemaal gekoppeld moeten worden. Waarom? Bestuurders moeten over hun eigen schaduw springen.”

“Accepteer de internationaal geaccepteerde standaarden in technologie, ga ze niet opnieuw uitvinden.”

Van Oosterhout vond het jammer dat het gesprek over architectuur weer een structuurdiscussie werd. “Dan raken we weer achterop. Wat betreft de arbeidsmarkt: we moeten veel meer investeren in de werkomgeving van mensen, zodat ze op een makkelijker manier hun werk kunnen doen. Architectuur is een hulpmiddel.” Peters: “We hebben een verhaal nodig voor de lange termijn. Techniek verandert, maar architectuur niet.” Kwant beaamde dit: “Bibliotheken doen al eeuwen aan informatiebeheer. Extra informatie leidt vanzelf tot extra techniek om daarmee om te gaan.”

Standaarden

Ducastel vroeg welke drie standaarden als eerste ontwikkeld moeten worden. Peters antwoordde dat zijn handen jeukten om daarmee aan de slag te gaan. “En wel met standaarden voor interoperabiliteit (inclusief Identity & Access Management), semantiek en inzicht voor de burger waarvoor diens data worden gebruikt.” Van Oosterhout voegde duurzame toegankelijkheid toe, vanuit het perspectief voor de burger.

Chief wc-eend

Wat vond men van het idee van een Chief Architect? Bouwers was mordicus tegen, tenzij die persoon een boegbeeld was en daarachter een groep samenwerkte om tot een beslissing te komen. Kwant was het daarmee eens: als instituut is een Chief Architect oké, met een divers team erachter. Van Oosterhout reageerde op deze “typische architectendiscussie” met “wij van wc-eend vinden dat wc-eend nodig is”. De oplossing ligt in de governance, zei hij. “Zorg dat zaken geborgd worden en nagekomen. We hebben al een CIO Rijk met vergaande bevoegdheden en Arre Zuurmond werkt aan een Informatiewet.” In de chat wist een online kijker onmiddellijk wat zijn eerste daad zou zijn als Chief Architect. “Ontslag nemen.”

Ontsnippering

Bayens introduceerde het woord ontsnippering, de tegenhanger van specialisatie en decentralisatie. “We hebben alles al voor een moderne architectuur van de overheid, maar we hebben ons in een hoek van de kamer geverfd met fantastische oplossingen die beperkt zijn in hun toepassingen. De goede dingen moeten dominant worden.” Kwant: “Ontwikkel vooral een proces daarvoor.” Bundel en herbeleg verantwoordelijkheden, was ook een advies. Koster gaf als voorbeeld van ontsnippering de uitvoeringsorganisatie P-Direkt: “Iedereen heeft elkaar daar gevonden op het gebied van personeelszaken. Daarvoor had iedereen zijn eigen toko en zijn eigen architectuur. We blijven bij het plan en bouwen het met elkaar uit. We kunnen dat.”

Kijk eerdere keukentafelsessies terug

iBestuur organiseert samen met RDDI een reeks keukentafelsessies met Regeringscommissaris Informatiehuishouding Arre Zuurmond. De keukentafelsessies gaan door tot in het voorjaar van 2023, vanuit verschillende bibliotheken in het land. Van de sessies zijn videoregistraties gemaakt die u kunt terugkijken.

• Keukentafelsessie #1: Wob-verzoek wordt Woo-verzoek: van traag naar graag
• Keukentafelsessie #2: Zo dichten we de kloof tussen informatievraag en -aanbod
• Keukentafelsessie #3: De overheid is beter in halen dan in helpen
• Keukentafelsessie #4: Gaat er nog gewerkt worden?