Met de inwerkingtreding van de Wet open overheid (Woo) op 1 mei 2022 brak een nieuwe fase aan in de relatie tussen overheid en samenleving. Openbaarmaking van informatie – passief én actief – is daarmee geen bijkomende taak meer, maar een kerntaak van gemeenten geworden.
Afscheid van twee Bestuurlijk Ambassadeurs Woo
Oud-burgemeesters Bert Bouwmeester en Peter de Baat kregen van de VNG in oktober 2022 de opdracht om als Bestuurlijk Ambassadeur de gemeentelijke bestuurders te ondersteunen bij de implementatie van de Woo. Na drie jaar nemen zij afscheid van deze rol. Dit moment markeert een passende gelegenheid om terug te blikken, lessen te delen en vooruit te kijken.
De zoektocht van gemeenten
Terwijl de Omgevingswet pas werd ingevoerd “toen het (enigszins) kon”, is de Woo met "stoom en kokend water" ingevoerd, omdat het móést. Gemeenten die decennialang ervaring hadden met de Wet openbaarheid van bestuur (Wob), zagen zich plots geconfronteerd met een forse verbreding en verzwaring van verplichtingen, zonder noemenswaardige structurele financiering. Niet verrassend leidde dit tot een zoektocht: van de verwerking van Woo-verzoeken als ambtelijk “moetje” tot bestuurlijke zorg over kwetsbaarheid en reputatie. In ruim tweederde van de Nederlandse gemeenten spraken wij – met burgemeesters, wethouders, gemeentesecretarissen, griffiers en raden. Daarbij werd steeds zichtbaar dat openbaarheid en transparantie meer zijn dan techniek en proces: het vraagt een fundamentele omslag in denken en doen, het raakt de bestuurscultuur.
De neiging om minder vast te leggen is begrijpelijk, maar vormt op termijn een risico voor de kwaliteit en navolgbaarheid van de besluitvorming.
Dilemma’s en spanningsvelden
Die bestuurscultuur bracht dilemma’s aan het licht. Gemeenten ondervinden de schaduwzijde van oneigenlijk gebruik van de Woo: omvangrijke of strategisch ingezette verzoeken die de organisatie belasten en het draagvlak voor de wet ondermijnen. Tegelijk is er een groeiend ongemak over de ervaren (on)balans tussen noodzakelijke beleidsintimiteit en de verplichting tot maximale transparantie. Waar bestuurders en ambtenaren ruimte nodig hebben om in vertrouwen te zoeken naar oplossingen, vreest men dat iedere notitie of app-bericht in de openbaarheid kan belanden. De neiging om minder vast te leggen is begrijpelijk, maar vormt op termijn een risico voor de kwaliteit en navolgbaarheid van de besluitvorming.
Lokale betekenis van transparantie
Transparantie wordt door veel bestuurders herkend als norm en publieke waarde. Toch is het bredere gesprek met raad en samenleving over de betekenis en de invulling daarvan vaak nog niet gevoerd. Waar gemeenten maximale openheid nastreven bij maatschappelijk gevoelige onderwerpen, blijkt dit te leiden tot meer begrip en draagvlak. Waar openheid achterwege blijft, zijn de gevolgen – politiek, financieel en reputatief – vaak zwaar. Transparantie is daarmee geen vrijblijvend ideaal, maar een randvoorwaarde voor vertrouwen in de lokale democratie.
Dat het documentbeheer in veel gemeenten onvoldoende op orde is, maakt uitvoering van de Woo ingewikkeld en voedt het gevoel van kwetsbaarheid bij ambtenaren.
De informatiehuishouding als sleutel
Een terugkerend thema in alle gesprekken is de staat van de gemeentelijke informatiehuishouding. Hoewel de bewustwording van de noodzaak is toegenomen, hebben gemeenten nog te weinig stappen gezet in het digitaliseren van archieven en het verbeteren van de vindbaarheid van informatie. Dat het documentbeheer in veel gemeenten onvoldoende op orde is, maakt uitvoering van de Woo ingewikkeld en voedt het gevoel van kwetsbaarheid bij ambtenaren. Tegelijkertijd is hier een sleutel gelegen: investeren in robuuste informatiehuishouding versterkt niet alleen de bedrijfsvoering, maar ook de bestuurlijke slagkracht en de transparantie richting de samenleving.
Resultaten en vooruitblik
In de drie jaren van dit ambassadeurschap zijn stappen gezet. De Woo-monitor van de VNG laat zien dat gemeenten Woo-verzoeken steeds vaker binnen de wettelijke termijn afhandelen, en dat de aandacht verschuift van passieve naar actieve openbaarmaking. Ook groeit het besef dat openbaarheid en transparantie integraal onderdeel zijn van de lokale bestuurscultuur. Toch is de zoektocht nog niet ten einde. Gemeenten verschillen sterk in capaciteit en prioriteit, en de behoefte aan ondersteuning – bestuurlijk, juridisch en financieel – blijft groot.
Aanbevelingen
Op basis van de opgedane ervaringen zijn enkele lijnen helder:
- Gemeenten doen er goed aan transparantie en openbaarheid expliciet te agenderen bij verkiezingen, coalitievorming en introductieprogramma’s van raden en colleges.
- Het rijk en de VNG moeten samen sturen op een robuust uitvoeringsprogramma voor de informatiehuishouding, inclusief standaardisering en structurele financiële ondersteuning.
- Ook ligt bij het rijk de last de Woo voortvarend te actualiseren op het punt van mogelijk oneigenlijk gebruik van Woo-verzoeken.
- Beleidsintimiteit en openbaarheid vragen om nadere duiding. Hier ligt een opdracht voor VNG en het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding om handvatten te bieden aan de praktijk.
- Tot slot verdient het aanbeveling dat iedere gemeente een beleidskader openbaarheid en informatiehuishouding ontwikkelt, zodat lokaal eigenaarschap en politieke verankering worden geborgd.
Slot
De afgelopen drie jaar waren intensief en inspirerend. In honderden ontmoetingen met bestuurders, raadsleden en ambtenaren hebben wij ervaren hoe groot de bereidheid is om te leren en te verbeteren, ook als het moeilijk is. Veel waardering hebben wij voor de openheid waarmee collega’s dilemma’s en zorgen deelden, altijd met de intentie het goede te doen voor de samenleving. Dat heeft ons gesterkt in de overtuiging dat gemeenten transparantie niet als bedreiging zien, maar als een kans.
De Woo confronteert ons met spanningen en ongemakken, maar biedt bovenal mogelijkheden om de band tussen overheid en samenleving te versterken.
De Woo confronteert ons met spanningen en ongemakken, maar biedt bovenal mogelijkheden om de band tussen overheid en samenleving te versterken. Met dankbaarheid voor de ruimte die ons is geboden om als bestuurlijk ambassadeur te werken, dragen wij nu het stokje over. De opgave is nog niet voltooid – maar de richting van gemeenten is helder: een open overheid als fundament van vertrouwen in onze lokale democratie.
Plaats een reactie
U moet ingelogd zijn om een reactie te kunnen plaatsen.